From Wikipedia, the free encyclopedia
L'idioma yagán o yámana, mentáu tamién na lliteratura como háusi kúta, inchikut, tekeenika, yahgan o yappu, ye l'idioma de los yaganes, un pueblu amerindiu nómada de les islles y canales del estremu sur de Chile y Arxentina. Considérase una llingua aisllada[2] cercana a la estinción, pos nel presente solo conozse una falante (d'avanzada edá) d'esti idioma: Cristina Calderón, nacida la 24 de mayu de 1928 (96 años), que vive nel pobláu chilenu de Villa Ukika, nes cercaníes de Puerto Williams (Isla Navarino).
 'Háusi kúta' | |
|---|---|
| Faláu en | Chile (estinguíu n'Arxentina) |
| Rexón | Archipiélagu de Tierra del Fueu |
| Falantes | 1 (2011)[1] |
| Puestu | Non nos 100 mayores (Ethnologue 1996) |
| Familia | Aisllada |
| Estatus oficial | |
| Oficial en | - |
| Reguláu por | Nun ta reguláu |
| Códigos | |
| ISO 639-1 | nengunu |
| ISO 639-2 | sai |
| ISO 639-3 | yag |
 Estensión del yagán, yahgán, yámana | |
De les denominaciones daes a los sos falantes, la más conocida ye "yagán" (del inglés Yahgan), inventada pol misioneru colonizador d'Ushuaia, Thomas Bridges:
Di a estos nativos el nome Yahgan porque yera apropiáu. L'estrechu Murray, cerca del cual establecióse la nuesa misión y llamáu polos nativos Yahga, pue ser consideráu'l centru del so territoriu y l'idioma a la manera en qu'ellí se fala ye'l que yo aprendí y esta ye la so forma más pura, siendo la que ta al mediu ente les sos variedaes falaes al sur, al este y al oeste. Poles razones anteriores, Yahgan paeció un nome fayadizu y agora ye conocíu asina perdayuri.[3]
Xunto al nome yagán, emplegóse'l términu "yámana" (del yagán jámana, "home") pa referise al pueblu y a la so llingua; pero esti términu nun yera aceptáu poles últimu dos falantes, por significar "home" solamente na so acepción de "ser humanu de sexu masculín".
El nome inchikut ye una pallabra compuesta que'l so primer términu paez provenir del inglés indian, depués significaría a cencielles idioma de los indios.
D'alcuerdu a Adalberto Salas, el nome háusi kúta (escritu por esti autor háusi kút~) ye'l que-y daben les postreres falantes.
El yahgán yera la llingua más austral del mundu y hasta entamos del sieglu XX yera faláu nel área costera austral de la isla de Tierra del Fueu, y nes islles y canales ente la canal Beagle y el cabu de Fornos. En 1886 amás rexistrábase una pequeña población falante d'esti idioma tamién nel archipiélagu de les Malvines, nuna misión de la isla Vigía o Keppel.[ensin referencies]
describir como una llingua con un léxicu bien ampliu, pero nun esiste alcuerdu ente los llingüistes alrodiu de la so rellación con otres llingües, y magar permanez considerada un idioma aislláu, intentóse rellacionala con otres llingües del área fueguina, como'l kawésqar o'l chono, les llingües chon y con llingües xeográficamente más distantes como'l mapudungun.[ensin referencies]
La manera de vida de los yaganes actuales ye asemeyáu al de la población rural de cualesquier otru orixe del estremu austral d'Arxentina o Chile, en nada distintu al de la población emigrada, especialmente de Chiloé, escontra esa zona. La única traza cultural relevante que podría ser consideráu ye la llingua, que bien pocos conocen y solo una persona fala fluidamente a principios del sieglu XXI.[ensin referencies]
En 1972 namái dos vieyos, Felipe Álvarez y Benito Sarmiento, taben dispuestos a informar alrodiu de la so llingua y pollos súpose qu'otros 5 ó 7 conocer, qu'ente los demás miembros de la población dalgunos recordaben namái unes cuantes pallabres, y que los más nuevos ignorar por completu. Al referise a l'actitú de los yámana, de nun querer falar la so llingua, afirmaba Benito Sarmiento:
Ye que nun s'escaez, sinón por arguyu dexar, pos yo dixi munches vegaes, yo nun puedo arguyu; yo escaezo yahgán, yo siempres voi siguir falando yahgán, hasta que yo me muerra.
(Benito Sarmiento —fináu en 1975— vivía absolutamente namái na caleta de Moxones, a unos 28 km al oeste de Puerto Williams. En Moxones, alredor de 1930, construyéronse unes casines pa los indíxenes qu'anguaño tán despoblaes dafechu.) La so actitú yera una esceición, tantu los yámanas como los kawésqar amuésense reluctantes a falar les sos llingües ante estrañu.
En 2006 namái quedaba una falante nativa, Cristina Calderón, quien dempués de la muerte de la so hermana Úrsula, nun tien posibilidá de falar la so llingua con otres persones. Atópase empuesta a la creación d'un diccionariu pa caltener tol léxicu que recuerde.[4]
Bridges y los demás investigadores del idioma yámana propunxeron distintos sistemes fonolóxicos pa la llingua. L'alfabetu que s'usa anguaño pa trescribila estrema 7 vocales y 16 consonantes, magar hai un estudiu de Poblete y Sales qu'indica qu'habría 18 consonantes. Sicasí, el dialeutu o estadiu del idioma documentáu por Bridges tenía un númberu mayor de consonantes, pos esistía oposición ente sordes como /p/ y /t/ y sonores como /b/ y /d/.[ensin referencies]
Na siguiente tabla amuésense les 7 vocales del idioma. Pa la so representación escrita nel Alfabetu Oficial empléguense los mesmos signos que s'usen nel Alfabetu Fonéticu Internacional, con esceición de la vocal media central que s'escribe ö.
| Billabial | Llabiu- dental |
Alveolar | Alveo- palatal |
Retroflexa | Velar | Glotal | |
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| oclusiva | p | t | k | ʔ* | |||
| africada | ch [t͡ɕ] | tɻ* | |||||
| fricativa | f | s | š [ɕ] | x | h | ||
| nasal | m | n | |||||
| aproximante | w | j | rh [ɻ] | ||||
| vibrante | r [ɾ] | ||||||
| líquida | l |
* Non reconocíos como fonemes nel Alfabetu Oficial.
Ye una llingua altamente aglutinante, d'orde SOV y alliniadura nominativa-acusativu. Escarez d'artículu y xéneru gramatical, pero estrema en númberu singular, dual y plural. Tien 6 casos: nominativu, acusativu, dativu, llocativu y instrumental, sufixos y prefixos locativos, verbalizadores, benefactivos, predicativos, d'orientación, direición, nominalización, ente otros. El verbu conxugar en tres modo: indicativu, imperativu, suxuntivu, persona: primer, segunda y tercer, voz: causativa, reflexiva, recíproca y pasiva, tiempu: presente, pasáu cercanu, pasáu llonxanu, futuru cercanu y futuru alloñáu, aspeutu: continuativo, durativu ya imprecisu, númberu: singular, dual y plural. La forma plural de los verbos tien distintos sufixos según seya coleutivu, paucal, intransitivu, oxetivu, ente otros, sicasí, munchos nun lleven sufixu y son totalmente irregulares. Una carauterística notable ye ser una de les poques llingües d'América qu'utiliza la serialización verbal.
Na llista inclúyense dellos vocablos.[5][6]
corazón: sæskin
banduyu: weina
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
