Estau d'Europa From Wikipedia, the free encyclopedia
Irlanda ye un país d'o norueste d'Europa que fa parte d'a Unión Europea (UE), d'as Nacions Unidas, d'a OSCE e d'a OCDE. A suya constitución dice que o nombre d'o estau ye Éire en irlandés, u bien Ireland, en anglés.
 |
Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla. |
| Republica d'Irlanda Poblacht na hÉireann Republic of Ireland | |||||
| |||||
| Lema nacional: | |||||
| Himno nacional: Amhrán na bhFiann | |||||
 | |||||
| Capital • Población |
Dublín 554.554 | ||||
| Mayor ciudat | Dublín | ||||
| Idiomas oficials | Irlandés y anglés | ||||
| Forma de gubierno Presidenta Primer ministro |
Republica Michael D. Higgins Micheál Martin | ||||
| Independencia Declarata Reconoixita (Estau libre) Reconoixita (Republica) |
d'o Reino Uniu 21 de chinero de 1919 6 d'aviento de 1921 1 d'abril de 1949 | ||||
| Superficie • Total • % augua |
Posición 117º 70.273 km² 2% | ||||
| Población • Total (2021) • Densidat |
Posición 122º 5.011.500 71 hab/km² | ||||
| PIB (PPA) • Total (2020) • PIB per capita |
Posición 32º EUR€ 354.547 millons EUR€ 71.231 | ||||
| Moneda | Euro (€) | ||||
| Chentilicio | Irlandés/a[1] | ||||
| Zona horaria | UTC | ||||
| Dominio d'Internet | .ie | ||||
| Codigo telefonico | +353 | ||||
| Prefixo radiofonico | EIA-EJZ | ||||
| Codigo ISO | 372 / IRL / IE | ||||
| Miembro de: UE, ONU, OCDE, OSCE | |||||
O suyo territorio albarca alto u baixo cinco seisenos d'a isla d'Irlanda (l'occidental d'as clamadas Islas Britanicas), contra la costa d'o norueste de Europa. L'atro seiseno pertoca a Irlanda d'o Norte, una rechión administrativa d'o Reino Uniu y parti d'a provincia irlandesa historica de Ulster.
A población d'Irlanda ye de 4.239.848 (2006) en una superficie de 70.273 km², con una densidat de población de 60,33 hab/km².
A capital d'o país ye a ciudat de Dublín, dende a declaración d'independencia d'o país (d'antis mas estió una colonia britanica) o 24 d'abril de 1916. L'actual presidenta d'Irlanda ye Michael D. Higgins, y o primer ministro ye Micheál Martin, dende chunio de 2020.
L'articlo cuatreno d'a Constitución irlandesa, adoptata en l'anyo 1937, diz que "o nombre d'o estau ye Éire, u en anglés, Ireland".[2] Ta toz os propositos oficials incluindo as relacions internacionals y atros documentos legals, o gubierno irlandés fa servir o nombre d'Ireland, amás d'emplegar Éire ta os documentos escritos en luenga irlandesa.
As institucions d'a Unión Europea siguen o mesmo patrón dende que o irlandés fue acceptato como luenga oficial d'a Unión l'1 de chinero de 2007 y dicen a l'estau Éire - Ireland, como os nombres oficials que emplegan ta o pasaporte irlandés.[3]
O nombre d'a isla tien o suyo orichen en o irlandés antigo Ériu (en irlandés moderno Éire), que significa o mesmo que o termin chermanico land. Ériu, d'o protocelta *Īwerjū (que tamién cheneró lo galés Iwerd, Mar d'Irlanda), orichinalment significaba gordaria, relacionato con a fertilidat.[4]
Os celtas deciban Éire a la población irlandesa, y asinas a tierra principió a ser conoixita como tierra de l'Éire u Éireland, que derivó en l'actual Ireland (Irlanda).
Hue en día, o nombre oficial d'o estau ye Irlanda, Ireland (en anglés) y Éire en luenga irlandesa. Republica d'Irlanda, Republic of Ireland u Poblacht na hÉireann ye como apareixe en os textos oficials.
Bi ha una leyenda toponimica que relaciona o nombre d'os irlandeses y Irlanda con os ibers y que curiosament se troba en a "Grant Cronica d'Espanya", compilación historica de Chuan Ferrández d'Heredia:
A isla d'Irlanda tien una superficie de 84.421 km² d'os cuals un 83% corresponden a la Republica (70.280 km²) y a resta a Irlanda d'o Norte. Muga a l'ueste con l'oceano Atlantico, a lo nord-este con a Canal d'o Norte, a l'este con a Mar Irlandesa que se conecta a l'oceano por meyo d'a Canal de Sant Chorche y d'a Mar Celta. O relieu d'Irlanda ye suaument accidentato por diversos monts. O punto mas alto ye Carrauntoohil, con 1.041 m.
.jpg)
Por o suyo aislamiento dende a fin d'o Würm respecto a las arias continental y incluso respecto a la Gran Bretanya, a fauna terrestre autoctona ye pobra: rabosas, furons, liebres y poquez ciervos constituyen as prencipals especies; bi ha un escaso numero de reptils, nomás existe un reptil actoctono, a sargantana Zootoca vivipara. A fauna d'aus y mamifers anfibios tamién se troba redueita por a depredación. L'alca chigant —l'au que en un primer inte yera dita pingüín, encara que no perteneixeba a la família d'os pingüins australs— s'extinguió en o sieglo XVII.
Debito a lo clima templato oceanico moderato por a corrient d'o Golfo, o clima relativament templato y l'alta humidat (reforzata por la presencia d'abundants torbas) a isla ye cuasi cubierta de tot por praus a on predomina a tefla (simbolo nacional y tradicional d'a cultura irlandesa), a torba se forma a partir d'a descomposición de plantas como a molsa; os praus irlandees poseyen una color verda intensa que ha feito que Irlanda a sobén se diga "O verde Erin".
Actualment, quedan poquetas selvas en Irlanda; dica la Edat meya gran parti d'Éire yera igual que as atras islas britanicas cubierta de selvas caducifolias d'especies como os caixicos, carrascas, albernices y urmos; gran parti d'aquellas selvas fuoron tallatas por os invasors angleses ta a estendillar os pastos d'ovín y a construcción de vaixiellos; con a Revolución Industrial os angleses accentugaron a deforestación en emplegar a fusta tamién como carbón vechetal.
A Republica d'Irlanda se subdivide en 26 condaus. Istas divisions s'emplegan en contextos politicos, culturals y esportivos. As circumscripcions d'o Dáil se somenten a las mugas d'os condaus, y por tanto, os condaus con mas población tienen mas circumscripcions electorals, pero, as circumscripcions no han de crebar as mugas contals.
 |
Republica d'Irlanda
|
Irlanda d'o Norte (d'o Reino Uniu):
|
| Ciudaz mas pobladas d'Irlanda en 2016 | |||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
|
|
Puesto | Nombre | Población | Puesto | Nombre | Población |
|
| 1 | Dublin | 1,173,179[5] | 11 | Kilkenny | 26,512 | ||
| 2 | Cork | 208,669[6] | 12 | Ennis | 25,276 | ||
| 3 | Limerick | 94,192[7] | 13 | Carlow | 24,272 | ||
| 4 | Galway | 79,934[8] | 14 | Tralee | 23,691 | ||
| 5 | Waterford | 53,504[9] | 15 | Newbridge | 22,742 | ||
| 6 | Drogheda | 40,956[10] | 16 | Portlaoise | 22,050 | ||
| 7 | Swords | 39,248[11] | 17 | Balbriggan | 21,722 | ||
| 8 | Dundalk | 39,004[12] | 18 | Naas | 21,393 | ||
| 9 | Bray | 32,600[13] | 19 | Athlone | 21,349 | ||
| 10 | Navan | 30,173[14] | 20 | Mullingar | 20,928 | ||
Os irlandeses son o pueblo autoctono d'Irlanda, y son un pueblo celta d'a branca gaelica, encara que a mayoría d'os irlandeses actuals sigan alofonicos y parlen o dialecto irlandés d'a luenga anglesa. Historicament os gaels irlandeses han asimilato a pueblos celtas britonicos, a pictos, a invasors vikingos y anglo-normandos. Bi ha una minoría protestant que va desapareixendo poquet a poquet y que ye d'orichen anglés u escocés como os protestants de l'Ulster.
Irlanda ha tenito un gran fluxo d'inmigrants d'os nuevos estaus d'a Unión Europea. S'estima que 210.000 inmigrants han plegato dende Polonia, Lituania, Letonia y Estonia. A comunidat asiatica ye d'alto u baixo 22.000 personas y a nicheriana de bellas 9.000 personas.
O irlandés, una luenga d'a branca goidelica d'as luengas celticas, yera o solo idioma parlato en a isla dica la imposición de l'anglés en os ambitos oficials y la perduga de prestichio d'o gaelico, convertito en una parla popular. Hue en día, dende a proclamación d'a Republica, ye cooficial con l'anglés en tot o territorio, y contina estando a luenga mayoritaria d'os territorios conoixitos como Gaeltachtaí, plural de Gaeltacht, encara que se troba en situación de retacule, a tamas d'os esfuerzos d'o gubierno ta fomentar-la. En as atras zonas, o ran de conoiximiento varía muito seguntes as estatisticas, pero en cheneral se puet decir que l'anglés ye mayoritario en cuasi tota la isla. L'aprendizache d'o irlandés ye obligatorio en a educación primaria y segundaria d'o estau.
En zaguerías de 1920 o parlamento britanico vota una lei (Acta de Gubierno d'Irlanda de 1920 de Lloyd George), que divide a isla en dos parz, cadaguna autonoma y con estructura confederal. Pa asegurar a supremacía d'os protestants a delimitación d'Irlanda d'o Norte de 1920 no incluye os tres condaus de l'Ulster mes catolicos (Donegal, Monaghan y Cavan). Manimenos os grans terratenients consiguen que os condaus de Fermanagh y Tyrone de mayoría catolica queden en Irlanda d'o Norte chunto con os cuatre de mayoría protestant de Antrim, Down, Armagh y Londonderry pa dar-lis una viabilidat economica.
As eleccions dan una mayoría a los unionistas en o norte y a lo Sinn Fein en o sud. Os miembros d'o Sinn Fein esleitos se constituyoron en "Asamblea d'Irlanda" u Dail Eireann y negocioron con o gubierno de Londres y en zaguerías de 1921 se concede una cuasi independencia a un Irish Free State u "Estau Libre d'Irlanda" formau por 26 condaus de mayoría catolica, acceptando que os condaus protestants d'Irlanda d'o Norte sigan unius a lo Reino Uniu y a existencia d'un vinclo d'o Estau Libre d'Irlanda con a corona. Os republicanos protestan pero en l'anyo 1922 os votants dan mayoría a los qui son partidarios d'o tractau.
Una part de l'IRA y De Valera se niegan a acceptar o tractau en en chunio de 1922 esclata una guerra civil. O 6 d'aviento de 1922 o Estau Libre d'Irlanda se secesionó d'o Reino Uniu. O nuevo estau teneba o status de "dominio" d'a Commonwealth. A secesión se produció d'alcuerdo con o Tractau. O 7 d'aviento o parlamento d'Irlanda d'o Norte demanda a Chorche V de seguir dependendo d'o Reino Uniu, despartindo-se oficialment d'o Estau Libre d'Irlanda. Os partidarios d'o tractau vencen, y en l'anyo 1923 De Valera deposa as armas, preferindo actual adintro d'o rechimen politico, plegando a estar chefe de gubierno en 1932.
En l'anyo 1937 una nueva Constitución instaura un estau republicano de facto dito Eire, encara que se concede a la Ilesia catolica un puesto privilechiau. En esta Constitución se contempla una futura posible unificación con Irlanda d'o Norte, pero dica ixe inte se precisa que as leis votadas en o parlamento de Dublín s'aplican en o territorio que controla, ye dicir, l'anterior Estau Libre d'Irlanda. Eire se mantenió neutral en a Segunda Guerra Mundial. En abril de 1949 fue proclamada la Republica d'Irlanda y en o mesmo anyo o Parlamento de Westminster la reconoixió, comprometendo-se tamién a no cambiar o estatuto d'Irlanda d'o Norte sin o consentimiento d'os suyos habitants.
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
.jpg)
.jpg)
.jpg)
