Iran
From Wikipedia, the free encyclopedia
Dr Iran (früehner Persie, Farsi ايران Uusschbrooch: iːˈrɔːn, dt. s Land vo de Arier) isch ä Schdaat in Vorderasie (Weschtasie). Dr Iran het öbbe 75 Millione Iiwohner und ä Flechi vo öbbe 1,6 Mio. km² und isch eso ein vo de 20 bevölkerigsriichschde und gröschde Schdaate uf dr Wält.
| جمهوری اسلامی ايران Dschomhūrī-ye Eslāmī-ye Īrān | |||||
| |||||
| Wahlspruch: استقلال آزادی جمهوری اسلامی Esteqlāl, Āzādī, Dschomhūrī-ye Eslāmī | |||||
| Amtsspraach | Persisch | ||||
| Hauptstadt | Teheran (Tehran) | ||||
| Staatsoberhaupt | Ali Chamene'i | ||||
| Regierigschef | Massud Peseschkian | ||||
| Flächi | 1.648.195 km² | ||||
| Iiwohnerzahl | 71.208.000 (2007[1]) | ||||
| Bevölkerigsdichti | 42,8 Iiwohner pro km² | ||||
| Bruttoinlandsprodukt | 212 Mrd US-$ (2006) | ||||
| Bruttoinlandsprodukt pro Iiwohner | 3.045 US-$ (2006) | ||||
| Währig | 1 Iranischer Rial=100 Dinars | ||||
| Nationalhimne | Sorud-e Melli-ye Dschomhuri-ye Eslami | ||||
| Zitzone | UTC +3,5 | ||||
| Kfz-Kennzeiche | IR | ||||
| Internet-TLD | .ir | ||||
| Vorwahl | +98 | ||||
 | |||||
 | |||||
Dr Iran bstoht zum greschte Dail us hoche Gebirg un druckene wieschtehafte Beckine. Är lyt zwisch em Kaspische Meer un dr Stroß vu Hormus am Persische Golf.
Dr Iran gränzt an sibe Staate: im Weschte un Nordweschte an Irak (Gränzlengi 1609 Kilometer), d Dirkei (511 Kilometer), Aserbaidschan (800 Kilometer) un Armenie (48 Kilometer), im Nordoschte un Oschte an Turkmenistan (1205 Kilometer) un im Ohscte un Sidoschte an Afghanistan (945 Kilometer) un Pakistan (978 Kilometer).
Dr nerdligscht Punkt lyt uf 39° 47′ nerdliger Braiti un isch eppe uf em nämlige Braitegrad wie s spanisch Palma de Mallorca. Dr sidligscht Punkt lyt uf 25° nerdlige Braite un isch uf em nämlige Braitegrad wie Doha z Katar. Dr weschtligscht Punkt lyt uf 44° 02′ eschtliger Lengi un domdermit uf dr nämlige Lengi wie di irakisch Hauptstadt Bagdad. Dr eschtligscht Punkt lyt uf 63° 20′ eschtliger Lengi un domdermit uf dr nämlige Lengi un dodermit uf aire Lengi wie Herat z Afghanistan.
Relief
Rund zwai Drittel vum Territorium vum Iran nimmt s Iranisch Hochland yy, wu in verschideni Beckine glideret isch. Die Beckine gehn vu wenige Quadratkilometer große Bolsone bis zue dr risige Beckine vu dr Wieschtine Lut 130.000 km²) un dr Große Kawir (200.000 km²). D Beckine lige, je no ire tektonische Vorgschicht, zwische 200 m un 1500 m iber em Meeresspiegel. D Beckine sin vonenander dur Schwelle mit unterschidlige Hechine abdailt; e Dail gehn z Afghanistan un z Pakistan no wyter.[2]
S Hochland wird im Weschte, Sidweschte un Side vu dr Gebirg Zagros un Kuhrud yygränzt. Die gwaltige Faltegebirg bstehn us verschidene Gebirgschette, wu näbenenander in nordwescht-sideschtliger Richtig verlaufe, derzwische het s gächi Däler. Di hegschte Gipfel sin dr Zard Kuh (4.571 m) un dr Kuh-e-Dinar (4.432 m). Dr Zagros het e maximali Braiti vu 250 km un e Lengi vu 1800 km (mit dr Makran-Chette) un zellt zue dr greschte zuenige Faltegebirgsmassiv vu dr Wält. Dr Norde vum Iran isch bregt dur verschideni Gebirg. Im Nordweschte dominiert dr armenisch-aserbaidschanisch Gebirgschnopf mit em große Becki vum Urmiasee. Dodra schließt si s 1200 km lang Elburs-Kopet-Dag-Sischtem aa, wu vum Talysch-Gebirg bis an di turkmenisch Gränze goht. Do het s au dr mit 5.670 m hegscht Bärg vum Noche Oschte, dr Vulkan Damavand, wu ruet un mit Glätscher deckt isch, un au dr 4.840 m hoch Alam-Kuh. Dr Kopet-Dag isch e mächtig Faltegebirg uf dr Gränze zum hitige Turkmenistan.[3] Di fascht 6000 m Hecheunterschid vum Kaspische Meer zum Damavand, wu nume 60 km wyt ewäg isch,m ghere zu dr gächschte Aastiig uf dr Wält.
S git nume wenig Diefländer im Iran. Am sidlige Stade um Kaspische Meer het s e 600 km lang, nume wenig Kilometer brait Kischtediefland. Eschtli schließt si di turkmenisch Steppe aa, weschtli d Mugansteppe. Im Sidweschte ghert e chlaine Dail vum mesopotamische Diefland zum Iran, vu dert uus goht e schmale, flache, uufruchtbare Kischtesaum am persische Golf lang.[4]
Geology
Dr Iran lyt uf em Alpidische Gebirgsgirtel, wu allen voran s Zagros-Gebirg derzue zellt. S iranisch Hochland dergege bstoht us eme präkambrische Schild, wu as Uuswytig vum Arabische Schild giltet. Us Sicht vu dr Blattetektonik isch s Biet vum hitige Iran emol Dail vu Gondwanaland gsii, wu si in dr spote Chrydezyt in sy hitig Lag bewegt het. D Kollision mit dr arabische Blatte het zuen ere Gebirgsbildig mit ere starke vulkanische un saismische Aktivitet gfiert. Wäge däm hän d Gebirg vum Iran zum Dail dytligi Mermol vun eme präkambrische Gebirg un wäge däm het s au kini Gebirg, wu zwisch em Präkambrium un dr Trias entstande sin. D Sedimänt sin im Zäntral-Iran, eme Zäntralplatoo, wu vu Zandschan bis Isfahan goht, im Schnitt 3000 bis 4000 Meter dick. D Sedimänt hän e terrestrische Ursprung un sin homogen. Si lagere zum Dail diräkt uf em präkambrische Gstai, zum Dail au uf Landflechine, wu in dr Trias erodiert sin.[5][6]
D Gebirgsbildig, wu als furt goht, fiet zue vyl Ärdbidem in dr Region. Speziäll di 1600 km lang un 250 km brait Zagros-Verwärfigslinie isch saismisch extrem aktiv. Do chunnt s im Durschnitt aimol im Johr zue sterkere Ärdbidem, wu in dr Regle aber kai kataschtrofali Uusmaß hän. D Biet, wu s Starkbide het, lige am sognännte „Iranische Halbmond“ lang, ere Region an dr Nord- un Oschtgränze vum Land, vu Wescht-Aserbaidschan bis Makran. Do het s e Hufe chlaineri Sterige un Verwärfige, wu zum Dail geologisch jung sin un wu s in uuregelmäßige Abständ Bidem het. Periode mit ere hoche Zahl an Ärdbidem wägsel ab mit lange Rueizyte.
Beede
Uf em Hochland vum Iran dominiere Chiis- un Staiwieschtine mit sterile Wieschtebeede, Sanddiine un saline Beede. In dr Ändbeckine findet merz maischt Salz- oder Gipskruschte, großflechig het s Serir- oder Hammada-Oberflechine, wu s Fynmatrial wäg dr Vegetazionsfreihait uusgwait wird. Dr Humusaadail vu däne Beede lyt zmaisacht unter 0,5 %.[7]
Zwische dr Bärgchette cheme verschideni Boodetype zue Catene zäme, d Dalbeede hän zmaischt Fillmatrial us Schwämmbeede un bruune Steppebeede, doderdur cha mer do buure. Im kaspische Diefland dominiere Schwämmbeede, bruuni Wald- un Steppebeede, Regosol un Lithosol; in dr Turkmenische Steppe het s Lessbeede.[7]
Gwässer
Im Norde gränzt dr Iran uf ere Lengi vu 756 Kilometern an s Kaspisch Meer, dr grescht See uf dr Ärd. Im Side un Sidweschte het s Land e 2045 Kilometer langi Kischte zum Golf vu Oman un zum Persische Golf, wu vunenander dur d Stroß vu Hormus drännt sin. In däre Meeränig, wu fir dr Transport vu Ärdeel wichtig isch, lige in dr Nechi vu dr iranische Kischte d Insle Qeschm un Hormus. S iranisch Feschtland isch do chuum 50 Kilometer wyt ewäg vu dr Arabische Halbinsle.
S git rund 1300 churzi, zmaischt gradi Fliss, wu d Nordflanke vu dr Gebirg Talysch un Elburs entwässere un in s Kaspisch Meer minde. Di greschte sin Sefid Rud, Tschalus, Gorgan un Atrak.[8] Di wichtigschte Fliss, wu us em Zagros in Richtig persische Golf fließe, sin Karun, Karche, Dez un Schatt al-Arab. Si fiere im Friejohr am maischte Wasser un chenne an ire Unterlaif großi Iberschwämmige verursache. Im Summer isch d Wasserfüierig am niderschte mit nume aim Zehntel vu sällere im Friejohr.[9]
Zwai Drittel vum Territorium wäre nit in Richtig Meeres entwässeret. In dr aride Beckine vum iranische Hochland fiert chuum e Fluss ganzjehrig Wasser, wie dr Zayandeh Rud. No Niderschleg fließt s Wasser dur Fliss oder Bäch us em Gebirg un versickeret dert zmaischt in Schotterfälder, sältener mindet s in See, wu vylmol salzhaltig sin. Zue sonige See ghere dr Urmiasee, dr Hamun-See, dr Bachtegansee un dr Maharlu-See.[10]
In dr Schotter-, Chalch- un Sandstaischichte im Untergrund het s vylmol Grundwasser. Wäge däm git s in dr bärige Landesdail e Hufe Quälle, zum Dail artesischi Quälle.[11]
Klima
S Klima im Iran chunnt im Winter dur s Zämespiil zwische Chaltluftstremige vu Zäntralasie un Sibirie un fychtwarme mediterrane Luftmasse. Im Summer wait konschtant e nordeschtlige Passatwind us em drucke-haiße Zäntralasie. Dur die Wätterlage un di geografische Verhältnis vum Land isch s Klima regional seli unterschidli.
D Bärgregione vu Nord-Iran (mit dr Provinze Mazandaran un Gilan an dr Sidkischte vum Kaspische Meer) un Wescht-Iran (mit dr Provinze Kurdistan un Luristan kriege dur fychti Weschtstremige im Spotjohr un Winter relativ vyl Niderschlag, bsundersch an dr Weschthaale vum Zagros. Wie hecher d Lag isch umso mee nimmt d Fychtigkait zue. D Hechelag un ass s Meer realtiv wyt ewäg isch fiere zue arg chalte Winter un ere große Summerhitz.
S iranisch Hochland lyt im Räägeschatte vu dr Gebirg, wäge däm isch s iberall drucke bis dir mit ere gringe Luftfychtigkait un große Schwankige vu dr Johresniderschleg. D Tämperature sin im Johresmittel dytli hecher wie dr Bärgregione, hän aber au ne großi Spanni: extremer Hitz im Summer, wu Wärt iber 45 °C kai Sältehait sin, stehn zum Dail strängi Frescht im Winter gegeniber.
An dr Golfkischte lang un z Chuzestan het s nie Froscht. D Winter sin lind, d Summer seli haiß un vylmol schiel, d Luftfychtigkait isch s ganz Johr arg hoch, Niderschleg git s aber extrem sälte.
S Klima vum kaspische Kischtediefland unterschaidet si zimli vum Räscht vum Land. D Wund, wu vu Nordoscht här waje, lade si iber em Kaspische Meer mit Fychtigkait uf, staue si an dr Bärgmassiv un rägne dert ab. Dodermit isch die Region ganzjehrig humid bi zum Dail seli hocher Luftfychtigkait. S Klima isch lind im Winter un warm im Summer, Extremtämperature het s im Verglych zum Hochland dytli weniger.
Zue dr meteorologische Bsunderhaite ghert dr „Nordweschtwind vu dr 120 Däg“, wu mit großer Konschtanz zwische Mai un Septämber wait, im Oschte un Sidoschte fiert er e hoche Staubaadail. Im Hochland cha mer au regelmäßig Staubtrombe sää.[12]
Flora un Vegetazion
.jpg)
Di natyrli Vegetazion vum Iran isch dur s jorhundertlang Bruche dur dr Mänsch zimli gschlisse. Mer cha d Vegetazion in vier Zone yydaile:
D Wieschtine un Halbwieschtine, wu dr Bode nit ganz steril isch, hän e Bflanzechlaid, wu zmaischt weniger wie ne Drittel vum Bode deckt. S bstoht zem Byschpel us Hurscht vum Wermuet, Rheum ribes, verschidene Tragant-Arte, Dorema ammoniacum, dr Fueterbflanze Prosopis farcta un em Ghelz Zygophyllum atriplicoides. Greser het s wäg dr Iberwaidig sälte, zue dr natyrlige Flora ghere Fädergras un Stipagrostis-Arte.[13]
In dr Druckewälder vum Land, wu dr Zagros un anderi Gebirg decke, cheme verschideni Aiche, Ahorn, Hagebueche, cheltiresischtänti Wacholder, Esche, Paliurus, Oleander un Myrte vor; unter dr Hecke dominiere Granatepfelhecke, Wyssdorn, Zwärgmischpele, Prunus-Arte un Rosegwägs.
Je drickener s isch, bsundeersch an dr Bärghäng im Hochland, je mee gehn Druckewälder in seli lichti Bärgmandel-Pischtazie-Baumflure iber, wu au an d Drickini aabassti Ziziphus-, Akazie- un sukkulänti Arte vorcheme. Fir Belutschistan isch d Zwärgfächerbalme typisch; dr Bode wird in dr Druckewälder wider deckt vu Tragant- un Wermuetbflanze.[13]
Zwisch em Elburs-Gebirg un em Kaspische Meer findet mer di ainzige Fychtwälder vum Iran, si wäre biogeografisch „Hyrcanische Wald“ oder „Kaspische Wald“ gnännt. Si sin arg arterych mit Hyfe Schlingbflanze. Zur Flora vu däne Wälder ghere Baim wie di Kaschtanieblettrig Aiche, dr Yysebaum (Parrotia persica), Ulme, Bueche, Ahorn, Bugsbaum oder Brumbele, e Huife vu dr Arte sin endemisch; d Urwälder vu dr Orient-Bueche hän si in däre Uusdehnig nume no im usserschte Oschte vum Buechenareal erhalte. In Sunderlage findet mer au Zypressewälder.[13] Di Hyrcanische Wälder sin e Hotspot im Rame vum CBD-Prozäss (Convention on Biological Diversity). S Parrotia-Projäkt vum Iran, vum dytsche Bundesamtes fir Naturschutz un dr Michael-Succow-Stiftig soll zur Anerkännig vu dr Hyrcanische Wälder as Wältnaturerb vu dr UNESCO un zue me noohaltige Schutz- un Nutzigskunzäpt fiere.[14]
Sunderforme vu dr Vegetazion het s zem Byschpel in dr Ändbeckine, wu halophytischi Marsch- un Sumpfbflanze drieje. An dr Fliss lang findet mer dailwys Galerywald us Wyyde un Bappele. In dr Sanddiien het Bständ vu Saxaul, Calligonum-Arte un Tamariskegwägs.[13]
Dierwält
D Dierwält im Iran isch seli vylfältig un spieglet di verschidene Vegetazionszone un di geografisch Lag vum Land wider. Zur Großdierfauna zelle Steppe- un Halbwieschtebewohner wie Gazelle un Halbesel un au Wildschof un Wildgaiße as typischi Gebirgsdier, aber au Stachelschwyn. In dr Wälder cheme Rothirsch vor. E baar Bruunbäre, Geparde, Lugs un Leoparde halte si no in ablägene Gegnige, dr Kaspisch Diger un dr persisch Leeb sin im Iran dergege uusgrottet. Dernäbe het s aber au Straifehyäne, Goldschakal un Figs. An dr Sidkischte vum Kaspische Meeres git s Lagune mit seli hocher Vylfalt an Vogelarte, im Landesinnere het s Fasan, Chukarhiener un Steppehiener, wu au gjagt wäre. Zue dr iranische Gryfvogelarte ghere Staiadler, Falke, Bartgyyr un Gänsgyyr].[15] Di ainzig im Iran endemisch Vogelart isch dr Pleskehäher.[16] D Fischerei an dr Kischte vum Kaspische Meer het e großi wirtschaftligi Bedytig, gfischt wird vor allem dr Stör fir s Ginne vu Kaviar, dernäbe wäre Meeräsche un Wyssfisch gfange. In dr chalte Bärgbäch vu Albors un Zagros wäre au Forälle gfischt.[15]
Im Iran het s verschideni Schutzbiet, wie s Arasbaran-Schutzbiet, s Touran-Schutzbiet, dr Golestan-Nazionalpark un dr Kawir-Nazionalpark. Uf ere Insle im Urmiasee isch e Populazion vum Mesopotamische Damhirsch aagsildet wore, wu in freier Wildbahn uusgstorbe gsii isch.
Ethnie
Insgsamt zelle 60 bis 65 % vu dr Bevelkerig zue dr Perser. Minderhaite sin rund 17 bis 21 % Aserbaidschaner, 7 bis 10 % Kurde, 6 % Lure, 2 % Araber, 2 % Belutsche, 1 bis 2 % Turkmene, 1 bis 3 % Turkvelker wie d Kaschgai un weniger wie 1 % sunschtigi Ethnie, wie Armenier, Aramäer/Assyrer, Georgier un Jude.[17][18]
Sproche
Amtssproch vum Iran isch Persisch, فارسی (Fārsī). Noch em World Factbook schwätze hän 53 % vu dr Yywohner Persisch as Muettersproch, 17 % schwätze verwandti Sproche (10 % Kurdisch, 7 % Mazandaranisch, Gilaki, Talisch u. a.). 18 % vu dr Bevelkerig schwätze Turksproche – dodrunter mit Abstand am verbraiteschte Aserbaidschanisch, dernäbe au Turkmenisch un Kaschgaisch –, derzue 6 % Lurisch un je 2 % Belutschisch un Arabisch. Anderi Spriche wäre vu 2 % gschwätzt. Insgsamt wären im Iran 77 verschideni Sproche un Idiom gschwätzt.
Religion
Offiziäll sin 98 % vu dr Bevelkerig Muslim (89 % Schiite un 9 % Sunnite).[19]. Dr zwelfer-schiitisch Islam ischb Staatsreligion. Di grescht Minderhait sin d Bahai mit 150.000 bis 500.000 Aahänger.[20] Syt 1979 isch vermuetli iber d Helfti wäg dr massive Repressione ins Uusland gflichtet.
No offiziällen Aagabe git s no rund 280.000 Orientchrischte. Zue 90 % sin d Chrischte vum Iran Aahänger vu dr armenisch-apostolische Chilche, 20.000 bis maximal 40.000 assyrischi Chrischte, rund 3.000 Mitglider vu dr Chaldäisch-Katholische Chilche un wenig assyrisch-evangelischi Proteschtante. No Schetzige läbe rund 10.000 Jude, 30.000 Aahänger vum Zoroastrismus un baar Döusert Mandäer im Land.
Dr Schah Mohammad Reza Pahlavi (1941-1979) het mi siinere „Wiisse Revolution“ brobiert, s Land z modärnisiere, het aber im Lauf vo siiner Herrschaft immer meh dr Kontakt zum Volk verlore. Die soziale Verändrige si für die konservative Bevölkerigsschichde z wiitgehend und z rasch gsi. Si hai d Opposition underschdützt, wo vom Schah siim Gheimdienscht, em SAVAK, wo vo de Amerikaner und vo de israelische Gheimdienscht usgrüschdet und agleitet worden isch, brutal verfolgt worden isch. Die Underschdützig hai d Islamischde, nochdäm si 1979 dr Schah verdriibe und sälber d Macht übernoh hai, de Vereinigte Schdaate und Israel nie vergässe, und hai se as dr Grooss und dr Chlii Düüfel zu ihre Erzfiind erhoobe.
D Ussepolitik vo dr iranische Islamische Republik under em Ruhollah Chomeini isch virulänt antiweschdlig und d Innepolitik fundamentalischdisch islamisch gsi. Im Novämber 1979 hai iranischi Schdudänte die amerikanischi Botschschaft bsetzt und mit em Iiverschdändnis vo dr iranische Regierig s Personal gfangeghalte, ä Bruch vom Brinzip vo dr diplomatische Immunität wien er nume sälte vorcho isch in dr modärne Gschicht. 1980 het dr Präsidänt vom Irak dr Saddam Hussein Iran agriffe mit em Ziil die weschdlige iranische Ärdölgebiet z erobere. Im Chrieg, wo bis 1988 duurt het hai d Iraker Giftgas iigsetzt, wo meh as 100.000 Iraner umbrocht het. Im ganze si zwüsche enerä halbe Million und erä Million Iraner im Chrieg umcho. Iran isch wäge siiner Politik international isoliert gsi. Die arabische Schdaate, d Sowjetunion und d Schdaate vom Warschauer Pakt, aber au d USA, Frankriich, Groossbritannie, Dütschland, Brasilie und d Volksrepublik China hai dr Irak mehr oder weniger offe underschdützt.
In de 1990er Johr hai sich d Beziehige vom Iran mit dr Wält ä chlii verbesseret, aber d Fiindschaft zu Israel und de USA het immer no zu de Fundamänt vo dr iranische Ussepolitik ghört. Sit ass dr erzkonservativ Mahmud Ahmadinedschad 2005 zum Bresidänt gwehlt worden isch, isch d Isolation vom Iran widr gwachse. Er het sich mit siine Bemüehige d Atomchraft uf eigeni Fuschd z entwickle und vor allem mit siiner Weigerig, siis Atombrogramm de Kontrolle z underwärfe, wo im Nonproliferation Treaty, wo dr Iran underschriibe het, schdipuliert si, mit dr ganze UNO agleit.
- Hakan Baykal: Vom Perserreich zum Iran. 3000 Jahre Kultur und Geschichte. Theiss, Stuttgart 2007, ISBN 978-3-8062-2035-3.
- Eckhart Ehlers: Iran. Grundzüge einer geographischen Landeskunde (= Wissenschaftliche Länderkunden. Band 18). Darmstadt 1980.
- The Cambridge History of Iran. 7 Bänd. Cambridge University Press, Cambridge 1993, ISBN 0-521-45148-5 (collection?id=set_cambridge_history_iran histories.cambridge.org – 1968–1991).
- Ehsan Yarshater u. a. (Hrsg.): Encyclopædia Iranica. Routledge & Kegan Paul; Encyclopædia Iranica Foundation, Costa Mesa, London, New York (iranicaonline.com – syt 1985).
- Bresidänt vum Iran; offiziälli Websyte
- Iran.ir; offiziälli Websyte
- Datebank vu Literatur zue dr gsellschaftliche, politische un wirtschaftliche Situation z Iran
- Botschaft vu dr Islamische Republik Iran in dr Bundesrepublik Dytschland
- CIA World Factbook: Iran (englisch)
- Länderprofil vum Statistische Bundesamt
- Länderinformatione vum dytsche Uuswärtigen Amt zum Iran
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
