Remove ads
Die Javaanse tier (Panthera tigris sondaica) is 'n uitgestorwe tiersubspesie wat voorheen slegs op Java voorgekom het. Die dier was klein van gestalte, maar is ook uitgeken aan sy pels met fyn en strakke strepe, asook die lang snoet met die lang skeurtande. Daar is weinig oor sy gedragspatrone bekend.
| Javaanse tier | |
|---|---|
 | |
| Die Javaanse tier op beeld vasgelê (1938) in die Ujung Kulon Nasionale Park. | |
| Wetenskaplike klassifikasie | |
| Koninkryk: | |
| Filum: | |
| Klas: | |
| Orde: | |
| Familie: | |
| Genus: | |
| Spesie: | |
| Subspesie: | P. tigris sondaica |
| Trinomiale naam | |
| Panthera tigris sondaica | |
 | |
| Voormalige verspreidingsgebied | |
| Sinonieme | |
Die plaaslike bevolking het die Javaanse tier afgemaai, maar ook sy habitat ontbos om plek te maak vir ryslande, kiaat-, koffie- en rubberboomplantasies. Soos sy vernaamste prooidiere, die Javaanse hert (Rusa timorensis) en die wildevark (Sus scrofa), al hoe skaarser geword het, moes die tier weens die habitatverlies ook nou al hoe meer om prooi meeding met die Javaanse luiperd (Panthera pardus melas). Die luiperd kon veel makliker by die nuwe veranderinge aanpas, omdat hy vernaamlik op klein tot middelgrootte prooidiere teer. Al hierdie faktore het uiteindelik bygedra tot die tiersubspesie se uitsterwing in die 1980's.
Hierdie tier maak ook deel uit van die Javaanse kultuurgoed. Omkleed met sy kragtige simboolwaarde word hy vereenselwig met die adelstand, natuurkragte, sjamanisme en voorvadergeesaanbidding. Dwarsoor die hele Suidoos-Asië huisves die tier glo 'n mensesiel wat die gedaante van 'n weertier kan aanneem en dan boosaardig kan raak. Die subspesie word ook vereenselwig met 'n offerseremonie wat as die rampog macan bekend staan.
Remove ads
Fisieke kenmerke
Die Javaanse tier word gekenmerk deur sy lang en dun strepe, wat ietwat meer as die Soematraanse tier (P. t. sumatrae) s'n is. Die snoet is lank en smal, die planum occipitale is beduidend smal en die skeurtande is lank in verhouding met die afmetinge van die skedel.[2] Die deursnee van sy pootafdrukke is groter as die Bengaalse tier (P. t. tigris) s'n.[3]
Die tier is kleiner gebou as die spesies op die vasteland, maar tog effens groter as die Balinese tier (P. t. balica), en byna net so gedronge soos die Soematraanse tier. Die mannetjie is gemiddeld 2,48 m lank "tussen die spalke" (die dooie tier is oopgespalk en dan vanaf die snoetpunt tot stertpunt gemeet). Lengtegegewens oor die wyfie bestaan nie. Die skedellengte wissel tussen 30,6 tot 34,9 cm by die mannetjie en 27,0 tot 29,2 cm by die wyfie. Die massa by die mannetjie wissel tussen 100 tot 141 kg, en by die wyfie 75 tot 115 kg.[4]
Die klein gestalte van die Javaanse en ander tiere op die Soenda-eilande strook oor die algemeen met die Wet van Bergmann. Bergmann voer aan die massa van warmbloedige diere gaan ten nouste saam met die buitetemperatuur. Hoe warmer die klimaat, hoe ligter sal die tier wees om sy termoregulasie te vergemaklik.[3][5] Verder is die prooidiere (soos hoefdiere; herte en beeste) op Java maar kleiner as dié op die Asiatiese vasteland, wat ook die grootte van die roofdiere inperk.[3] Dwergvorming op eilande ('eilanddwerggroei') kan nog 'n bydraende faktor wees waarom die Javaanse tier "gekrimp" het.[5]
Gedrag
Die Javaanse tier vreet hoofsaaklik die Javaanse hert (Rusa timorensis), die banteng (Bos javanicus), die wildevark (Sus scrofa) en soms watervoëls en reptiele.[3] Waarskynlik was die Javaanse hert en die wildevark oorspronklik sy vernaamste hoofprooidiere. Die ontleding van voedselreste in 'n grot en die ontlasting toon dat die Javaanse tier na afloop van die geweldige habitatsverlies nou maar tevrede moes wees met kleiner prooidiere: uilape (makake), voëls, ystervarke en driestrepige palmrollers (Arctogalidia trivirgata) ['n soort sivetkat] maak toe deel uit van die dieetsamestelling.[6] Oor die algemeen is daar niks omtrent hierdie tiersoort se voortplanting of lewensiklus bekend nie.[3]
Habitat
Die Javaanse tier is een van die drie subspesies waarvan die verspreidingsgebied beperk is tot een eiland, naamlik Java.[2] Hierdie leefruimte is ook nie juis tegemoetkomend teenoor 'n groot roofdier nie: dit is besonder nat en vogtig weens die oorvloed reën, die aardbiomassa is swak, en boonop lê die eiland buite bereik van die habitatgebied waar die groot wildsbokke wei.[7]
Remove ads
Evolusionêre oorsprong van die tier
Die Pantherinae-linie het reeds 10,8 miljoen jaar gelede van die gemeenskaplike voorsaat van die Felidae vertak.[8] By die aanvang van die Plioseen vorm Panthera palaeosinensis die basale klade van die Panthera.[9]
Panthera zdanskyi is in 2004 aan die oostelike hang van Longdan, in die Gansu-provinsie, Sjina ontdek. Hierdie fossiel is 2,55 tot 2,16 miljoen jaar oud (uit die Vroeg-Pleistoseen). Kladistiese navorsing toon aan dat P. zdanskyi die sustersgroep van die tier is en suggereer dat die wieg van die moderne tier by die aanvang van die Pleistoseen in die noordweste van Sjina geleë is.[9] Die oudste fossiele van die tier is brokstukke van die bokaak en onderkaak wat uit die Kalabrium (Middel-Pleistoseen) dateer en in Sjina ontdek is.[9]
Vanuit Sjina het die verspreidingsgebied van die tier eers uitgebrei na die Soenda-eilande en later na Indië.[10] Tussen die einde van die Plioseen en die aanvang van die Pleistoseen was die tier een spesie wat oor 'n groot deel van Asië wydverspreid voorgekom het. Die tierbevolkings begin egter sterk uiteenloop en verander tydens die onderskeie tussenystye van die Kwartêre Ystydperk.[11] 73 000 jaar gelede beland die tier op die randjie van uitsterwing as gevolg van die uitbarsting van die supervulkaan Toba op Soematra – dit sou moontlik die gebrek aan genetiese diversiteit onder die huidige tiersoorte kon verklaar.[8]
Subspesies
Die tier word in 1758 die eerste maal beskryf deur Carolus Linnaeus in sy boek Systema Naturae. Die Javaanse tier word deur Coenraad Jacob Temminck op grond van 'n enkele holotipe in 1844 beskryf, saam met die Siberiese tier (destyds Felis tigris altaicus).[12] Die tiersubspesies is voorheen klassifiseer volgens liggaamsbou, skedelbou, pelskleur en -patrone.[11] Temminck het sodoende oorspronklik die Javaanse tier van die een in Siberië onderskei, bloot op grond van hul verskillende pelshaarlengte en -tekstuur.[12]
Temminck skryf in Fauna Japonica:[13]
| Frans | Afrikaans |
|---|---|
| Les peaux de tigres, notamment celles du Felis tigris altaicus et du Felis irbis sont très-communes au Japon, mais il est de fait que ces deux chats habitent le continent asiatique, et vivent dans la Corée (Korai). Ces peaux sont introduites comme objet de commerce et il arrive quelquefois que des sujets vivants sont exposés à la curiosité publique. Le principal dépôt de cette pelleterie et de toutes les fourrures que le continent importe dans ce pays se trouve dans l’île de Tsusima. Les monts Altaï et la chaîne du Pisihan situées vers le 42º degré de latitude nord sont les lieux de demeure de ces tigres. Leur pelage abondamment pourvu d’un poil long, touffu et feutré permet à ces animaux d’affronter les frimats qui régnent dans ces contrées. Nous avons déjà fait observer que dans l’Inde archipélagique le Felis tigris ne se trouve jamais dans les régions d’une élévation au dessus de 1200 mètres; sous cette zone équatoriale le Felis tigris sondaicus a sa robe composée d’un pelage court et lisse, sans poils laineux ni feutré. | Tiervelle, veral dié van Felis tigris altaicus en Felis irbis, word algemeen in Japan aangetref, maar na ware is hierdie twee katspesies tot die Asiatiese vasteland en Korea (Korai) beperk. Hierdie huide en velle word as handelsvoorwerpe aangebied, en soms word lewende eksemplare ook aan die nuuskierige omstanders tentoongestel. Die belangrikste depot vir hierdie pels en al die huide en velle wat vanuit die vasteland ingevoer word, is op die eiland Tsusima. Die Altai-gebergte en die Pisihan-bergreeks op die 42º noorderbreedte is die habitat van hierdie tiere. Hulle vag is oorvloedig voorsien van lang hare, dig en vol, wat hierdie diere in staat stel om die winters te trotseer wat eie is aan hierdie lande. Ons het reeds gesien dat in die Indiese argipel die Felis tigris nooit in die gebiede aangetref word met 'n hoogte van meer as 1 200 meter nie; in hierdie ekwatoriale streek het die Felis tigris sondaicus 'n pels met kort, gladde vag, sonder wol- of vilthare. |
Die eerste beskrywings van die subspesies is egter gegrond op slegs 'n paar individue, sonder om rekening te hou met die natuurlike morfologiese variasie onder die eksemplare van dieselfde spesie.[11]
Verskillende indelings het die neiging om die aantal subspesies te verminder en die vastelandtiere (Siberiese, Bengaalse, Maleisiese, Suid-Chinese en Indochinese en Kaspiese tiere) van die eilandtiere (Javaanse, Balinese en Soematraanse tiere) te onderskei.[14][10]
In 2006 doen Mazak en Groves aan die hand dat die Soematraanse tier en die Javaanse tier vanaf subspesie opgeskuif en tot spesie verklaar word (Panthera sumatrae en Panthera sondaica onderskeidelik), volgens 'n ondersoek op grond van sy skedelafmetings. Die Balinese tier word verder ook voorgestel as die subspesie van die Javaanse tier (Panthera sondaica balica).[2] Die Javaanse tier word egter oor die algemeen as 'n tiersubspesie beskou.[15]
Voorkoms op Java in die voorgeskiedenis
Die eerste tierfossiele op Java is meer as 'n miljoen jaar oud. Diverse vorme volg op mekaar: Panthera tigris oxygnatha, P. t. trinilensis en dan P. t. soloensis.[16] Navorsing in 2014 gegrond op die ontleding van drie molekulêre merkers van 134 verskillende eksemplare, skat dat die laaste gemeenskaplike voorsaat van alle tiersubspesies êrens tussen 72 000 tot 108 000 jaar gelede voorgekom het. Dit is laat vergeleke met die ander katsoorte van die genus Panthera.[11]
Die eerste spoor van die moderne Javaanse tier dateer 80 000 jaar voor 1950 (d.w.s. Before Present, die eenheid by radiometriese datering). Die fossiele word talryker tydens die Mesolitikum (10 000 tot 50 000 jaar voor 1950), toe die eiland Java nie so digbebos was soos tans nie. Volgens Peter Boomgaard sou die aantal tiere in die Neolitikum (5 000 tot 3 000 jaar voor 1950) waarskynlik begin afneem het namate die bosgebied begin uitbrei en al hoe digter begin word het. Die tier is 'n roofdier wat ruimte soek, oop bosse of selfs die bosrande verkies. Die oerwoud van Java is 'n baie digte en geslote omgewing wat beweging vir 'n groot kat bemoeilik en daarom onherbergsaam is. Andersins kon die mens reeds op die eiland aangekom het en onder die tiere begin afmaai het.[16]
Wat die kontak tussen die Javaanse en Balinese tier betref: dit is moontlik dat die tiere die vlak Straat Bali kon oorsteek wat die twee eilande skei en by die smalste punt net meer as twee kilometer breed is. Dergelike oortogte is moontlik, en getuienisse wil dit ook so hê, maar dit kon nog nooit bewys word nie.[17]
Remove ads
Stand tot en met die 20ste eeu
Aan die einde van die 18de eeu kom die tiere nog oor 'n baie groot deel van Java voor.[18][7] In 1822 was die tiere op Oos-Java tussen Panarukan en Banyuwangi so talryk, dat hulle 'n gevaar vir die vee begin inhou het.[19] Die ontbossing begin teen die middel van die 19de eeu soos duisende boere op Sentraal-Java en Madoera begin rondtrek het. Gou word die hulpbronne en die wild deur die mens uitgeput: die tier begin uit hongernood die mens se vee aanval.[20]
Die navorser Peter Boomgaard het ongeveer dertig beweerde tieraanvalle tussen 1633 en 1968[21] en veertig voorvalle tussen 1812 en 1869 opgeteken.[22] Die gebrek aan gegewens uit die 18de eeu kan moontlik toegeskryf word aan 1) die konsentrasie getuienisse rondom die stad Batavia (tans Jakarta), die weinige belangstelling in hierdie stadspraatjies en laastens is daar in hierdie tydperk ook geen Daghregister bygehou nie. By nadere ondersoek blyk dit party verhale is pure herhaling, letterdiewery of is op so 'n wyse ingekleur om die belangstelling van die publiek te behou. Tog wil dit uit die verhale voorkom of die meeste slagoffers mans is wat buitenshuis werk, soos posbodes of die jongste en onbehoedsame aankomelinge (ongeskoolde arbeiders).[23] Omstreeks 1850 beskou die Javane op die platteland die tier as 'n vloek.[18] Party arbeiders weier volstrek om in die suikerriet-, rubber-, tabak- of koffieplantasies te gaan werk, uit vrees om aangeval te word.[24] Reisigers loop voortaan ook gewapend rond, sou die tier onverwags toeslaan.[23] Die Javaanse tier val ook vee aan en noop party erg kwesbare en afgeleë dorpies om versperrings op te rig, of om in 'n spookdorp te verander.[25] Die aanvalle was tydens en aan die einde van die moeson op sy meeste.[26]
Volgens Peter Boomgaard is dit nodig om nugter al hierdie verhale te bekyk; die tier word dikwels onnodig die sondebok gemaak om die verdwyning van vee of ontheemding van bevolkingsgroepe te verklaar.[27] Die voorval van die tier van Caringin was 'n twispunt wat lank in die Nederlandse parlement bespreek is – die inwoners van die dorpie Caringin (wat verbrand-en-verbou-landbou beoefen het) moes glo noodgedwonge hul huise verlaat voor 'n mensvretertier; in die werklikheid het hulle waarskynlik na die verlate ryslande toe getrek.[28] Die arbeiders sou op dieselfde manier die tier bloot as verskoning kon gebruik elke keer as hulle nie in die plantasies wou gaan werk nie.[27] Net so het die gesegde "tiervervuilde bos" in die volksmond ontstaan; dit word soos 'n epiteton (vaste uitdrukking) gebruik om na 'n ongerepte en dunbevolkte bos te verwys.[27]
Toe die Javaanse tier eers die dorpe begin binnegaan, het die tradisionele beeld van die dier by die inwoners ingrypend verander. Die regering gee in 1822 die jagters opdrag om die tiere van kant te maak.[20] Na raming word daar tussen 1830 en 1860 jaarliks ongeveer 1 250 tiere en luiperds op Java gedood. Die Javaanse tiere was op hul beurt weer die doodsoorsaak van 120 mensesterftes per jaar in 1860 en 30 sterftes per jaar teen die eeuwending (die jare 1900).[29]
Ontbossing en gevolge
Teen die aanvang van die 20ste eeu is die eiland Java deur 28 miljoen mense bevolk. Die jaarlikse rysproduksie is nie genoeg om die toekomstige geslagte te onderhou nie. Die landbougrond word binne 15 jaar met 150% vergroot. Tussen 1938 en 1975 het die woudbedekking op die eiland gekrimp vanaf 38% tot 8%, terwyl die Javaanse mensebevolking tot 85 miljoen toegeneem het.[3] Vanaf die aanvang van die 20ste eeu word orals op die eiland kiaatbosse (Tectona grandis), koffie en rubberbome (Hevea brasiliensis)[18] aangeplant, behalwe in die mees afgeleë en onbereikbare gebiede – waar die tier hom al hoe dieper en dieper in die onherbergsame dele van die land intrek.[30][7] Die tier is sedert die 1940's oor 'n groot gebied van die eiland reeds uitgesterf[31] – daar word nog op so 200 tot 300 tiere geraam wat oorgebly het.[20]
In die jare 1960 word die vernaamste prooidier van die Javaanse tier, die Javaanse hert (Rusa timorensis), platgetrek deur siekte.[18] Om sake nog te vererger is staatsprogramme van stapel gestuur om die wildevarke [wat ook deel van die tier se dieet uitmaak] as pesdier op grootskaal te vergiftig.[7] Ná die 30 Septemberbeweging en die daaropvolgende menseslagting van 1965–66 in Indonesië, versteek die gewapende groepe hulle in die reservate en dood van die laaste tiere.[18]
Bo en behalwe weens jag, die verdwyning van die tier se vernaamste prooidiere, en habitatverlies deur die oorgang van die biotoop (van oerwoud na produksiebosse), kan dieselfde bevolkingstal herbivore van weleer nie weer teruggebring word nie. Die gebrek aan kreupelbos op die grond maak die omgewing wel gunstig vir aapsoorte (primate), maar nie vir die wildevarke en veral die herte nie. Slegs die kleinste spesies, soos die moentjak, kan hier oorleef. Die Javaanse tier moet ook om die middelgrootte en klein prooisoorte met die Javaanse luiperd (Panthera pardus melas) meeding. Die luiperd is veel beter by die omgewing aangepas:[30] hierdie is 'n sprekende voorbeeld van wedersydse uitsluiting, aangesien twee roofdiere nie oor die lange duur dieselfde ekologiese nis kan deel nie.[32]
Die laaste waarnemings in die 1970's
Teen die middel van die 1960's het die Javaanse tier in drie bewareas oorleef wat in die 1920's en 1930's gestig is: die Ujung Kulon en Baluran Nasionale Parke en die Leuweung Sancang Natuurreservaat. Teen die einde van die 1960's raak dit al hoe moeiliker om Javaanse tiere op te spoor en te skiet in Banyawangi in Oos-Java.[20] Toe die burgerlike opstand van 1965 klaar uitgewoed het, is geen tier weer in hierdie bewaringsgebied waargeneem nie.[18]
In 1971 is 'n ou wyfie doodgeskiet in 'n plantasie naby Meru Betiri, die hoogste berg suidoos van Java wat 1 192 meter bo seevlak is.[18] In 1972 word hierdie 500 km² omskep in 'n natuurreservaat.[18][33] Dit word beskerm deur 'n klein kontingent wildbewaarders en daar word vier bewaringsprojekte van stapel gestuur. Die reservaat is egter versnipper in twee groot plantasies wat in die dale geleë is. Die moontlike prooisoorte bied nie juis 'n groot verskeidenheid nie: daar wei 'n paar bantengs (Bos javanicus) naby die plantasies rond, maar die eintlike prooidier van die kat, die Javaanse hert, ontbreek. Die wildevarke kom wydverspreid voor, maar het 'n lae bevolkingsdigtheid.[7] In 1976 is die spore van drie tot vyf Javaanse tiere ten ooste van die park opgemerk.[34] Die prooi tot die tiere se beskikking in die park word egter as onvoldoende beskou om in hul lewensonderhoud te voorsien.[7]
In 1980 raai Seidensticker en Suyono die uitbreiding van die natuurreservaat ten sterkste aan. Ook die vernietigende menslike aktiwiteite moet in die gebied gestaak word. Die Indonesiese Instansie vir Natuurbewaring het gehoor gegee; in 1982 word die klein reservaat amptelik die Meru Betiri Nasionale Park. Al hierdie moeite om die subspesie te red is egter mosterd na die maal.[18]
Soektogte in die 1990's
In 1979 is die subspesie naby die berg Slamet op die grens tussen Sentraal-Java en Wes-Java opgemerk.[35] Onder leiding van die Institut Pertanian Bogor gaan 'n groep van dertig studente op ekspedisie na die Meru Betiri Nasionale Park. In groepies van vyf fynkam hulle die hele gebied[36] en kry uitwerpsels, krapmerke en spore.[35] In 1990 kom 'n ander groep studente slegs op spore af.[35]
In die najaar van 1992 is die allereerste studie in Meru Betiri Nasionale Park uitgevoer met selfskietende kameravalle wat orals gestel word; met die samewerking en seën van die Wêreldnatuurlewefonds Indonesië. Tussen Maart 1993 en Maart 1994 lewer die 19 strategiese wildkamerapunte geen katfoto's op nie. In dieselfde tydperk is daar van die tier ook geen (poot)spoor meer van te vinde nie.[37] Die amptelike verklaring word op wit en swart in die verslag uitgereik: die subspesie het uitgesterf.[38] Die Internasionale Unie vir die Bewaring van die Natuur het ook hieroor die doodsklok gelui in 2003.[15]
Die gerugte dat die Javaanse tier in Meru Betiri Nasionale Park moontlik oorleef het, wil maar net nie gaan lê nie. Die hoof van die park, Indra Arinal, bring nog 'n ekspedisie op die been. Weer word die park gefynkam; met die steun van die Sumatran Tiger Project stel die dertien spanlede regoor die park kameravalle op en stip hul posisies en bevindings neer. Die infrarooikameras is selfs ter beskikking gestel deur The Tiger Foundation.[39] 'n Jaar se werk laat die ondersoekspan met leë hande – buiten nou die foto's van die handjie vol plantvreters en die hordes stropers, natuurlik.[40]
Hardnekkige gerugte doen steeds die rondte
Gerugte van die tier wat dan hier, dan daar, uit die bloute sy opwagting maak, het al deel van die volksgeloof geword. Dit was trouens die onderwerp van tweederdes van die briewe wat die Surabaya Post in 1991 ontvang het.[41] Die getuies glo vas die subspesie leef nog[42] – soos die tieraanvalle[43] of vermeende spore kan getuig.[44] Na verluid is vier tiere met twee welpies tydens die bosbrande in 1997 op die berg Merbabu (of die berg Merapi) in Sentraal-Java uit hul lêplek gerook.[35]
Dikwels berus hierdie opspraakwekkende gerugte bloot op spraakverwarring. In Javaans beteken die woord « macan » sowel tier as luiperd,[45] net soos dit in ou Afrikaans « tier » en in Suid-Amerikaanse Spaans « el tigre » ook die geval was.[46] Bowendien is die Javaanse bevolking dikwels salig onbewus of uit voeling met die ekologiese stand van die tier. In die 1990's glo baie stadsbewoners en plattelanders nog jy kan die dier agter elke bos uitskop – min wetende hy het lankal verdwyn.[45]
Ook die bewerings kon nooit gestaaf word nie. Niks wys daarop dat hierdie katagtiges tiere, laat staan nog Javaanse tiere is nie. Die Javaanse luiperd se spoorgrootte en loop(wyse) kan baie maklik vir die tier s'n aangesien word. Dit is altyd moontlik dat 'n ander subspesie met opset en onwettig in die natuur vrygelaat is. Hoe dit ook al sy – die eiland se ekologie is heeltemal verander en kan nie meer hierdie katspesie permanent onderhou nie.[30] Die biomassa van die Ujung Kulon Nasionale Park word byvoorbeeld in 1980 geraam op 500 kg/km², terwyl dit in die res van Asië wissel van 750 tot 3 300 kg / km².[47]
In gevangenskap
Voor die Tweede Wêreldoorlog is Javaanse tiere in Indonesiese dieretuine aangehou, maar tydens die oorlog is die dieretuine gesluit. Toe die vrede gesluit is was die Javaanse tier reeds so seldsaam dat dit makliker sou wees om die Soematraanse tiere aan te skaf.[3] Daar is geen Javaanse tiere in gevangenskap meer oor nie.[15]
Remove ads
Taaltameletjies
Op Java beteken « macan » feitlik enige katagtige, wat vir die buitestander in die war kan bring. In Javaans beteken « macan » sowel "tier" as "luiperd". Daarby beteken « macan dahan » newelluiperd (Neofelis diardi) en « macan garambis » leeu (Panthera leo). Boonop word daar na die tier in die volksmond met drie folkloristiese woorde verwys: « macan loreng », die gewone tier, « macan sruni », die tier waarvan die strepe meestal op die kruis (agterstewe) is en « macan gembong », 'n katsoort met 'n liggrys kleur. In Indonesies word die tier « harimau » genoem (terwyl op sy beurt « harimau kumbang » ("kewertier") weer swartluiperd (panter), en « harimau dahan » ("taktier") luiperd beteken) en op Oos-Java kan « singa » ook gebruik word vir sowel "tier" as "leeu".[45] In Hoog-Javaans word die tier ook « sima » (uit die Sanskrit Siṁhaḥ, "leeu") genoem.[48]
Oorlewerings en oortuigings
Die kat met 'n mensesiel
Dwarsoor Suidoos-Asië word geglo die tier en die mens deel 'n gemeenskaplike voorsaat; daarom wil tradisie dit hê dat "die tier 'n mensesiel het". Volgens 'n ou Javaanse fabel was mens en tier oorspronklik planteters en het vreedsaam soos broers saamgeleef. Die tiere het geknibbel aan die blaartjies van die Paederia foetida en die doerian (Durio zibethinus). Maar op 'n dag loop iets skeef. By die voorbereiding van die maaltyd sny 'n man per ongeluk sy vinger af en hierdie stuk vleis beland toe iewers in die middagete van die tiere. Die tiere het smaaklik weggeval en van daardie dag af in wilde diere ontaard.[49]
Volgens 'n ander oorlewering aan die noordkus van Oos-Java sou die tiere en krokodille afstammelinge wees van Sjeh Sajjidina Ali, 'n skoonseun van Mohammed.[49]
Die koning van die oerwoud
Die magiese kragte wat aan hierdie tier toegeskryf word, hang ten nouste saam met die manier hoe die Javaanse kultuur die bos betrag: 'n geheimsinnige plek vol duistere en bose magte. Die oerwoud is die antoniem van beskawing.[29] Boonop is die bos kop in een mus met die tier. Volgens 'n Javaanse fabel beskerm die tier die bos deur die dorpenaars die skrik op die lyf te jaag, terwyl die bos op sy beurt weer die tier beskerm deur aan hom skuiling te bied. Voordat jy dus van die tier kan ontslae raak, moet jy die bos vernietig.[50]
Na bewering kan die tier die kesaktian [magiese kragte] kry deur vir veertig dae in 'n woudspelonk te vas en te mediteer. Dan raak hy in die woud onsigbaar. Dit is vir die tier egter taboe om deur 'n mens raakgesien te word; dan moet hy weer vir nog veertig dae vas om sy towerkragte te herwin.[50]
Die Javane moet ook hul veiligheid in die bos verseker. Uit ontsag word die tier herinner dat hy « 'n seun van Adam » is, en dan word 'n skietgebedjie opgestuur.[50] Omdat die tier uit die mens spruit [of ten minste dieselfde voorsaat deel], verstaan hy mos die Javaanse taal, en daarom is dit gevaarlik om die woord « macan » sommer so prontuit by die gewone naam te gebruik.[51] Die tier sal jou miskien hoor en kom ondersoek instel. Om daardie rede word bosbenamings bedink om met 'n ompad na die tier te verwys: nenek (« grootouer »), datuk (« oupa »), guda (« geheim, verborge »),[52] kiai of kiaine (« towergoed » of « towenare »).[49] Hierdie begrippe alleen spreek boekdele oor die verhouding en verwantskap tussen mens en towerdier – die kenmerkende simboliek wat die tier op Java omgeef.[52][49]
Die tier en die geesteswêreld
Die beskermgeeste dhanyang
Die beskermgeeste dhanyang beskerm en verseker die vrugbaarheid van hul grondgebied, soos byvoorbeeld 'n bos of dorpie; in vele opsigte herinner hierdie verskynsel aan die genius loci. Hulle is boomgeeste en rotsgeeste, en word dikwels verwar met voorvadergeeste.[53] Die dhanyang neem dikwels die gestalte van 'n tier aan.[53] In die bos rondom Baluran word die geeste glo een enorme groot swart gedierte wat tierspore agterlaat.[50]
In die Javaanse kultuur beskik die grondleggers van die dorpie glo oor towerkrag, veral om met die tiere te onderhandel. Volgens 'n legende van Lumajang, het die stigter 'n persoon in 'n tier verander om die bos skoon te maak, waarna hierdie persoon toe kinders gekry het wat in weertiere kon verander. Die afstammelinge (seuns) moes hul afgestorwe vaders se vingers afsny om die vloek te breek. Iets soortgelyk het glo op Madoera en op Oos-Java gebeur: die gees van 'n towenaar (en voorouer) kan hom opnuut as tier beliggaam, sou sy towerkrag nie aan sy nageslagte oorgedra kan word nie.[53]
Die dhanyang beskerm glo alles van die stigter, ook sy graf – soos die praalgraf van Sjeh Maulana Isak – of die godsdienstoegewyde skole waarvan hy die grondlegger was toe hy nog geleef het. So word die Tanjung Keraksaan Moslemskool deur 'n weldadige tier bewaak. Hierdie tier is die beliggaming van die heiligheid van die oprigter van die skool. 'n Ander oorlewering wil dit hê die tier kan opgeroep word deur 'n kyai (die eretitel wat "geleerde/geletterde" of "Korangeleerde/-geletterde" beteken). Die kyai moet eers gaan vas en aan al die voorskrifte voldoen en al die rituele nakom, voordat die formulier uitgespreek word wat die naam van die Opperwese aanroep. Die tiere wat dan te voorskyn kom is die gewaarwording van die beskermengele wat met die Koran en die Hadit vereenselwig word.[54]
Sjamanisme en reïnkarnasie
Die tier is ook die beskermer van die sjamane; volgens die Suidoos-Asiatiese oorlewering is die tier een met die bos, en kan ook met die voorouers en beskermgeeste in verbinding tree. Die sjamane is glo baie eie met die tiere en word daarom dikwels met tiere en hul magiese eienskappe vereenselwig; die sjamane kan net soos die tiere verdwyn en verskyn.[55] Volgens oorlewering op Oos-Java kan hierdie tier wat deur die sjamaan in sy vertroue geneem is op twee pote loop en as rydier dien. Hy word opgeroep deur wierook te brand.[56]
Die laaste tipe tiergees wat mens kry is die reïnkarnasie van iemand wat aan onnatuurlike oorsake dood is, of gestraf word. Gewoonlik is hierdie tiere goedaardig en snel dikwels hul nasate te hulp. Volgens die Javaanse oorlewering verskyn die gees veertig dae na die dood ingetree het. Tussen die eerste en die sewende dag word die siel 'n gees en dan 'n tier. In Situbondo kan die tier opgeroep word deur wierook te brand, 'n offer te bring en dan 'n steentjie te werp.[56] Die opgeroepe tiere word macan onjangan genoem: hulle bewaak die huis en kan slegs deur diegene met kwade bedoelings gesien word.[56]
Heilsame kragte van die tier
In die volksgeloof op Wes-Java beskik die liggaam en siel van die tier oor heelwat heilsame kragte. Die menslike siel van die kat word deur meditasie en vas opgeroep om te genees. Daar is talryke mediese boeke waarin uitgewei word oor die heilsame werking van die afbeelding of liggaamsdele van die tier. Die tande dien as afweermiddel teen die swartkuns. Die snorhare is weer giftig; net die gedagte dat jy dit op jou dra sal mense vir jou laat ligloop: jy's woes en gevaarlik. Op Oos-Java word geglo die tier het 'n stervormige been (die sengkel) wat towerkragte bevat. Hierdie been is in die linkerskouer genestel en verdwyn 'n uur na die dier se dood. Sou die been as amulet gebruik word, kry die besitter bomenslike kragte.[57]
Die tier het dus mag, en sy liggaam is deurtrek daarvan. Gerugte van tiere wat in stukke gekap word om amulette en bloeddeurdrenkte wapens daarvan te maak kom dikwels voor. Dit gebeur veral kort na afloop van die rampog macan.[58]
Weertier
Die weertier (macan gadhungan) is 'n legende wat baie goed in Kediri bekend is en oor die algemeen op Oos-Java oorvertel word.[29] Die weertier word as boos beskou en moet nie verwar word met die tier wat deur verskillende geeste beliggaam word of die beskermers van die sjamane is nie.[59] Die weertier word dikwels gesien as die reïnkarnasie van 'n adellike wat in ballingskap in die Lodoyobos gesterf het. Die Lodoyobos, naby Blitar, is juis berug vir sy wrede tiere. Hierdie gedaanteverwisseling in 'n tier word van geslag tot geslag oorgedra deur kennis opgesluit in mantras, wat, volgens die legende, teruggevoer kan word na die eerste weertier wat in die Lodoyobos gebly het, in die tyd van koning Djojoboyo.[29] (Koning Djojoboyo was 'n heerser oor die Kediri-koninkryk op Oos-Java in die 12de eeu. Die profesieë wat hy sou neergepen het (die Ramalan Jayabaya), oefen steeds aansienlike invloed uit hoe die Javaanse geskiedenis gelees en verstaan word.)
'n Mens sou 'n weertier kon uitken aan 'n spleet in sy bolip (dus, 'n soort haaslip), en die hakke op die agterpote wat agterstevoor om sit. Tydens die gedaantewisseling word die gatkant letterlik voor: die gesig van die mens sou die tier se stert word. As mens sou die weertier nie veel eet nie en ook nie ryk word nie, maar wel 'n lang lewe hê. Die weertier is besonder gewild in die Suidoos-Asiatiese kuns en letterkunde. Selfs aan die einde van die 20ste eeu op Java kon jy maar weet: kort nadat 'n stuk verskyn het oor 'n tier wat in die omgewing gewaar is, sal daar gerugte van weertiere volg.[59]
Op Soematra en Oos-Java kan net mooi die teenoorgestelde ook geld: daar besit die weertiere wel 'n bolip, maar hierdie keer ontbreek die doodgewone middelkuiltjie by die mens nou heeltemal: "Is het gewoonlijk aanwezige kuiltje in de bovenlip bij uitzondering afwezig, dan is zoo een mensch een matjang gadoengan."[60]
Ou Javaanse tradisies
Godsoordeel
In die laat-18de eeu het die Javaanse hof dikwels misdadigers en rebelle vir die tiere gegooi – as 'n soort godsoordeel. Hierdie straf het nie altyd op die dood uitgeloop nie: twee mans wat van die ongemagtigde toegang tot die kraton (paleis) beskuldig is, sou byvoorbeeld met stokke bewapen word waarmee hulle die drie uitgesoekte wrede tiere in die hok moes aandurf. Wie ook al dan lewendig uit die stryd getree het, is tot ballingskap veroordeel.[61]
Rampog macan
Die rampog macan is 'n Javaanse offerseremonie wat plaasgevind het deur die loop van die 17de eeu tot met die aanvang van die 20ste eeu. Hierdie gebeurtenis het oorspronklik plaasgevind op die alun-alun (as strydperk) van die Javaanse koninklike hof. In die 19de eeu was daar twee rituele waarby tiere betrokke was. Dit was die tier-buffelgeveg (sima-maesa), waarby die Javaanse vorste 'n tier en 'n waterbuffel (karbou, Bubalus bubalis ) teen mekaar laat baklei het, wat meestal deur die waterbuffel gewen is, en die tierstekery of tierrampok (rampogan-sima). By die laasgenoemde ritueel, wat ook deur die regent gereël is, sluit mens 'n paar tiere en Javaanse luiperds (Panthera pardus melas) in kiste toe om hulle later op die strydperk weer vry te laat, omring deur 'n carré van Javane slaggereed met spiese, drie rye dik.[62][63] Sodra die tier uit sy kis gejaag word, sal hy probeer ontsnap, maar hom elke keer vasloop teen 'n muur van spiese wat hy probeer deurbreek. In verreweg die meeste gevalle sterf die tier aan die wonde wat hy op hierdie wyse opdoen. Tog kon 'n tier bo-oor die rye spiesdraers na sy vryheid spring.
Hierdie ritueel het gedurende die loop van die eeue ontwikkel. Tussen die einde van die 18de eeu en omstreeks die 19de eeu het die rampog macan vinnig sy heilige doel begin verloor en in 'n skouspel ontaard waarmee veral die Europese besoekers vermaak is.[64] Luiperds is al hoe meer ingespan hoe skaarser die tiere geword het.[62] Buitendien maak die woord (macan) geen onderskeid tussen 'n tier en 'n luiperd nie.
Uit die oogpunt van die Europese besoeker was die hele skouspel voor hom slegs die versinnebeelding van die stryd tussen goed en kwaad (met die tier as die sondebok).[64] By nadere ondersoek kon die buffel in der waarheid die mag van die Javaanse koninklike versinnebeeld wat seëvier oor die chaos en chtoniese magte wat voorgestel is deur die tier.[65][61] Die geveg kon ook 'n simboliese suiwering teen die chaos van die hele koninkryk uitbeeld.[65] Toe die mag van die Javaanse adel onder die Europese heerskappy en die staatsamptenare (priyayi) aansienlik begin taan,[66] verkry die diereslagting in die 19de eeu nuwe betekenis: die politieke stryd tussen die VOC (die tier) teen die Javaanse owerheid (die waterbuffel).[65][61]
Die Javaanse tier langs die kiste.
Die tier probeer op die vlug slaan.
Die spiese waarmee die tier doodgesteek kon word.
Simboliek
Die tier het 'n meerduidige beeld in die Javaanse kultuur. In die Javaanse tradisie is die tier baie sterk met die adel vereenselwig; maar tog nooit heeltemal nie. Histories gesien, het die priyayi gepoog om hierdie simboliek in ere te herstel (of selfs uit te brei) deur die rampog macan en tierjagte weer in te stel of te reël. Slegs die teendeel is hiermee bereik: die unieke koninklike beeld wat die tier sou uitstraal is juis sodoende verswak. Tog moet mens in die eerste plek nie uit die oog verloor dat die tier in Suidoos-Asië, en veral op Java in die besonder, ook met die geeste geassosieer is nie. En, net soos die mearcweard (wolf) in die Angelsaksiese letterkunde, is die tier die grensbewaker of baken waar beskawing eindig en die wildernis begin.[67]
Die tier is ook die bewaker van die morele orde. Die legendes met betrekking tot sjamane en voorouers is dikwels verwar en verruim om die hele Javaanse gemeenskap en sy maatskaplike sedelike welsyn as sodanig in te sluit. Die voorouerlike tiergees is die bewaker van die deug(de).[56] Die wakende rol van die leeuebeskermer wat tradisioneel in die Moslemkultuur voorkom, is egter ook op die eiland Java oorgeplant – daardie rol beklee die tier.[68]
Soos die bosse verdwyn het, het die groeiende bevolking Javane al hoe meer met die tier te doene gekry. Die teengestelde gevoelens (as dierebeskermer, maar ook woeste dier, 'n beeld nóg positief nóg negatief) het geleidelik eenduidig begin word: dié van 'n gevaarlike dier en wrede (mense)moordenaar.[41] Hierdie reputasie is grotendeels ongeregverdig en ongegrond – want die geliefde olifant het juis in hierdie tydperk meer mense omgebring as die tier self.[69] Ook die kontak met die Europese jagters (wat sensasionele geskrifte oor mensvretertiere geskryf het) kon die volkskultuur en -uitkyk verander het.[41]
Na afloop van sy verdwyning glo McNeely en Wachtel dat die Javaanse tier eens die krag van die natuur versinnebeeld het, maar tans deel uitmaak van die "Verlore Paradys". Die Javaanse tier word nou – meer nog as enige ander spesie – tot simbool verhef van die ongerepte natuur wat in Asië aan die verdwyn is.[70]
Letterkunde
Die tier is saam met die buffel 'n dier wie se mistieke en politieke betekenis sterk tot uiting kom in die Javaanse hofliteratuur.[48] As tema word die weertier met name in die lang gedig uit die eerste derde van die 19de eeu behandel: die Serat Centhini.[29]
Die Sang Kancil is 'n versameling rympies[71] wat orals in die Maleise taalgebied gevind kan word, ook op Java. Die werk is opgebou uit 'n siklus verhaaltjies wat handel oor die avonture van 'n ondeunde en uitgeslape kantjil (Tragulus javanicus), wat veel magtiger diere ore aansit. Die Sang Kancil herinner die Franse historikus, Romain Bertrand, aan die Roman de Renart (d.w.s. Van den Vos Reynaerde) en die fabels van La Fontaine. In hierdie volksverhale word die tier, Si Harimau (uitgebeeld as 'n hooghartige koning wat sy onderdane mishandel), deur die slinkse Sang Kancil om die bos gelei.[71]
In die Europese literatuur van die 17de eeu is die werke nog deurdrenk van die mites rondom die wilde (en ongetemde) Asië. Die tier word dikwels beskryf as bloeddorstig en so groot soos 'n perd. Volgens 'n geskrif uit 1628 was daar 'n kat van glo amper ses meter lank (18 voet).[72]
Volkskultuur
Die Javaanse tier word nog baie gebruik in die Javaanse reklamebedryf, veral omrede hy vereenselwig word met krag en snelheid. Amulette en tierembleme word dikwels nog in motors of winkelvensters opgehang.[41] In die skimmespel (wayang), wat nog baie gewild is op die eilande Bali en Java, is die tierfiguurtjie een van die min dierekarakters en -poppe.[73] Bowendien open en eindig elke poppekas met die uitbeelding van die heelal in die vorm van 'n spitsberg (die lansetvormige Gunungan) as rekwisiet: die lewensboom, met 'n tier en banteng weerskante aan die voet daarvan.[74]
Remove ads
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
Remove ads