Freda Linde

Freda Linde (Swellendam, 12 Desember 1915 – 7 Maart 2013)^[1] was 'n Suid-Afrikaanse skrywer en vertaler van kinderboeke. Sy het hoofsaaklik in Afrikaans geskryf en het meer as 150 kinderboeke in Afrikaans, Frans en Duits vertaal.^[2]

Freda Linde
Freda Linde
Gebore	Christovira Frederika Linde 12 Desember 1915 Swellendam
Sterf	7 Maart 2013
Nasionaliteit	Suid-Afrika
Beroep	Skrywer, redakteur
Bekend vir	Kinderboeke

Lewe en werk

Linde werk tot 1960 as 'n joernalis en redakteur. Van 1960 tot 1963 was sy die redakteur van HAUM-uitgewers, en van 1964 tot 1971 redakteur in bevel van kinderlektuur by John Malherbe-uitgewers. Sy is die enigste dogter en oudste kind van die boer Hans Jurie Linde (self ’n skrywer en ’n ywerige amateur sterrekundige, wat ook bouer is en verskeie huise in die omgewing bou) en Christophera Frederika Johanna Joubert (ook skrywer wat ’n paar stukkies publiseer). Haar ouers is tydens die Eerste Wêreldoorlog met mekaar getroud. Freda het twee jonger broers, Pieter Emelius en Deon. Die stamvader van die Lindes in Suid-Afrika is die soldaat Hans Jürgen Linde, wat in 1753 vanuit Durlach, digby die grens van Frankryk en Duitsland, na die Kaap kom. Hier word hy wamaker en vestig hom eindelik op Swellendam, waar hy op 5 November 1758 met Catherina Elisabeth Swart trou, ’n huwelik waaruit ses kinders gebore word.

Reeds as jong kind kom Freda deur middel van haar ouers se boekery in aanraking met werke uit die Victoriaanse Engelse letterkunde en die vroeë Afrikaanse letterkunde. Sy begin haar skoolloopbaan op die plaasskool op Middelrivier. Daarna gaan sy vanaf standerd ses met ’n beurs, wat die Katolieke priester dr. McAuliff vir haar organiseer, na die Katolieke Seminarie vir Meisies wat aan die Engelsmedium Girls High School op Worcester verbonde is. Hier ontwikkel sy ’n liefde vir die Engelse letterkunde. Vanaf 1933 gaan sy na die Hoërskool Jan van Riebeeck in Kaapstad, waar sy in 1934 matrikuleer. Hier is die skrywer Essie Malan haar onderwyseres in Afrikaanse letterkunde, wat haar baie aanmoedig in haar skryfwerk.

Na haar skoolopleiding werk Freda twee jaar in ’n assuransiekantoor en daarna is sy vanaf 1937 tot 1950 joernalis by die koerant Die Suiderstem. Hier is Uys Krige aanvanklik saam met haar op die redaksie en hy moedig haar aan met haar skryfwerk. Sy werk hierna ’n paar jaar as vryskutjoernalis en volg dan teen die einde van 1954 vir Audrey Blignault op as redaktrise van Die Huisvrou. Vanaf 1960 is sy redaktrise by die uitgewery HAUM en vanaf 1964 by die uitgewer John Malherbe, wat hulle veral op die publikasie van kinderboeke toespits. Hierdie pos bedank sy aan die einde van 1971 en word daarna vryskutskrywer in Kaapstad. Vir ’n ruk dien sy saam met Uys Krige en Jack Cope op die redaksie van die letterkundige tydskrif Contrast. Van die ontstaan van die Ingrid Jonker Gedenkfonds in 1965 tot 1971 is sy sekretaresse van hierdie fonds. Sy besoek Suidwes-Afrika (Namibië) in 1972 en 1973 en hierdie besoeke word die inspirasie vir “Die singende gras”. Sedert die begin van 1981 bly sy in ’n huis in Kloofnekweg in die voorstad Tamboerskloof van Kaapstad. Sy tree in 1972 af om voltyds te skryf^[2] en is op 7 Maart 2013 oorlede.

Skryfwerk

Reeds op elfjarige ouderdom skep sy haar eerste gediggie. Sy is op skool lief daarvoor om opstelle te skryf en skryf ook ander kinders se opstelle vir hulle. Op hoërskool kry haar Engels ’n groot stoot, sodat sy selfs in Engels begin dig, terwyl sy steeds Afrikaanse gediggies skryf. In standerd agt verskyn ’n verhaaltjie van haar in die skoolblad Omnus unum en in standerd nege skryf sy ’n opstel met die naam “Kinderindrukke” vir die S.A. Eisteddfod. Sy wen hiermee die eerste prys en die opstel verskyn in Die Huisgenoot van 10 November 1933 en word later opgeneem in “Terug na die mimosas en ander essays”. In haar matriekjaar in 1934 wen sy vier eerste pryse vir letterkunde op die S.A. Eisteddfod, een in die ouderdomsgroep 16-18 jaar vir die opstel “Ou boeke”, wat ook later in “Terug na die mimosas” opgeneem word. Die ander drie pryse is in die ope afdelings, onder andere vir die eenbedryf “Antonie” en ’n essay. Nadat sy aanvanklik ’n paar werke vir volwassenes skryf, begin sy in die sestigerjare by ’n uitgewershuis om kinderboeke te publiseer en te vertaal, wat haar belangstelling in hierdie kreatiewe genre prikkel.

Prosa

Sy skryf vir beide volwassenes en kinders en binne hierdie raamwerk beoefen sy ook verskeie genres. Vir volwassenes skryf sy aanvanklik baie essays, sketse en gedigte onder skuilname soos J. van Velden vir Unie Volkspers se tydskrif Die Naweek. Haar debuut is met die bundel essays^[3] “Terug na die mimosas”, waarvoor veral die omgewing van haar ouerplaas tussen Bonnievale en Swellendam die agtergrond vorm. Sy beïndruk hier met raak beskrywings waarin sy dikwels in verbeeldingsvlugte verlange na die natuur en sy skoonheid verwoord en ’n feitlik tasbare stemming skep. Met ’n herdruk in 1958 word die inhoud grondig hersien en aangevul met nuwe stukke. Elize Botha neem “Die oumakappie” uit hierdie boek op in haar versamelbundel oor “Afrikaanse essayiste”. Freda volg hierdie boek op met die verdere bundel essays “Vreemdeling in my stad”. Hier is veral “Roetkatjie” noemenswaardig, waar sy daarin slaag om die perspektief van die kat op die wêreld dwarsdeur mooi vol te hou. In 1959 word ’n eerste prys aan haar toegeken vir ’n versameling essays in Die Landstem se Letterkundige Wedstryd.

“Die rooi haan” is ’n moderne fabel vir ouer jeug en volwassenes (in Engels vertaal as “The red rooster”), wat die mens se hebbelikhede satiriseer. Die hoendergemeenskap op Taaibosbult bestaan uit die aristokratiese Leghorns, die Koekoeke en swart Minorcas, afsonderlike soorte wat deur Oubaas Juriaanse in afsonderlike kampe gehou word. Kosie Kokken is ’n Rhode Island Red-haantjie wat glo dat alle hoenders dieselfde is en daar behoort dus nie verdeeldheid te wees in die hoenderdom nie. As gevolg van hierdie oortuiging raak hy in ’n geveg betrokke met Bloukan von Kiep, ’n aanstellerige Leghorn-haan. Kosie verloor die ongelyke stryd en word van sy geboortegrond afgesit. Hy onderneem dan ’n pelgrimsreis en beland in die moderne hoenderplaas met sy lê-hokkies en druk en gespartel. Hiervandaan keer hy terug na die sorg van sy alwyse Oubaas op Taaibosbult, wat nou veel aantrekliker voorkom, en word die onbetwiste leier van die hoenders. So word die haan se reis simbool van die mens se aardse swerftog en die bedreiging wat die stedelike lewe vir die natuurlike lewenswyse vorm. “Die rooi haan” word bekroon met ’n spesiale prys in Die Landstem se Letterkundige Wedstryd van 1960.

Van haar prosa word in verskeie versamelbundels opgeneem, wat insluit “Die dammetjie en ander sketse en essays”, “Afrikaanse essayiste”, “Afrikaanse essays”, “Bolder”, “Borde borde boordevol”, “Klein koninkryk”, “Vuurslag”, “Steekbaard”, “In ons goeie boekies”, “Vrouevertellers”, “Granaat”, “Kortetjie vir die katel” en “Storiehuis woordpaleis”. “Rooi” is ’n versamelbundel van sketse en essays deur prominente Afrikaanse skrywers en hierin verskyn vyf stukke van haar, naamlik “Rooisteeltjie-Rabas”, “Vir haar, die ongeroemde”, “Oor ’n leë bladsy”, “In die baan van die storm” en “Minimum vir ’n reis”. Sommige van hierdie essays het tussen 1962 en 1964 in Die Huisvrou verskyn, terwyl “Vir haar, die ongenoemde” in 1963 deur die SAUK uitgesaai is. Hennie Aucamp neem haar kortverhaal “Die isitôlotôlo” in die versamelbundel “Bolder” op. Die stadsmens Lisa is voel nie tuis in die natuur en die suikerplantasie waar sy kuier nie en ontsmet die Afrika musiekinstrument, die isitôlotôlo, baie deeglik. Sy kan egter nie ontspan in haar omgewing nie, hoewel sy later besef dat sy die onrus met haar saamgebring het en dat die omgewing nie daarvoor te blameer is nie. Wanneer haar kind, Kowie, deur ’n slang bedreig word, neem sy die isitôlotôlo wat sy eers nie wou aanvaar nie en speel daarop totdat die slang wegseil. Dit is eers hierna wat sy vrede maak met haar omgewing.

Jeugverhale en kinderlektuur

Dit is egter op die gebied van die jeug- en kinderliteratuur dat sy die grootste bydrae tot die Afrikaanse letterkunde lewer. In hierdie genre dek sy feitlik alle moontlikhede en haar boeke sluit in prenteboeke en eerste leesboeke, verhale vir 7-9 jariges, verhale en verse vir die ouderdomme 6-12 jaar, jeugromans en selfs vakliteratuur. Haar kinderliteratuur word in onder andere Engels, Duits, Kwanyama en Nama vertaal, terwyl sy self ook meer as honderd boeke vir kinders van ander tale in Afrikaans vertaal. Die natuur speel ’n groot rol in haar werk en dien behalwe as agtergrond ook as fokuspunt vir tematiese ontwikkeling en karakterbeelding. Opvallend is die genuanseerde uitbeelding van goed en kwaad in die karakters, met aspekte van albei, terwyl die grondliggende wetenskaplikheid van haar waarnemings sentimentaliteit voorkom. Vele wetenskaplike besonderhede van eiesoortige plante en diere word vernuftig in die verhaallyn ingevleg. Sy is een van die eerste skrywers in Afrikaans wat kinderliteratuur tot letterkunde verhef.

Die plaas Bruintjiesrivier in die distrik Swellendam, waar sy groot geword het, vorm die agtergrond van die meeste van haar werk. Dit is Sonnige Oewer in “Swiera van die Waterkant” en “Ken jy die Kierangbos”; dit is die kontrei waar Jos van “Jos en die sog”, “Jos en die bok” en “Jos en Klos” woon; dit is Oupa se plaas in “Dakkuiken”; dit is die omgewing van die oumense se plasie in “Die kokkewiet en sy vrou” en van die diere en plante in “As jy kan fluit op hierdie maat”; dit is die wêreld van die erdvark “Snoet-Alleen”; en dit is ook waar Onderplaas en Kleinplasie geleë is in “’n Tuiste vir Bitis”. Tydens haar werkloopbaan by John Malherbe Uitgewers begin sy om bekroonde kinderboeke in Afrikaans te vertaal, wat die dryfveer word vir haar eie skryfwerk. Sy vertaal eindelik digby 150 kinderboeke, sommige in rym, uit ander tale.

Sy skryf verskeie prenteboeke vir kleiner kinders. Die eerste drie is almal vrye verwerkings van bekende stories. ’n Ou Wolf-en-Jakkals verhaal is die bron van “Botter-aas” en verhale van die Grimm-broers vorm die basis van “Stadsmuis en veldmuis” en “Die stadsmusikante”. Die C.P. Hoogenhout-medalje word in 1966 aan die illustrasies van “Botter-aas” en in 1967 aan die illustrasies van “Die stadsmusikante” toegeken. Vir hierdie boeke is die illustrasies eerste gemaak en het sy die verhaal aangepas om die illustrasies te interpreteer, sonder om afbreuk te doen aan die oorspronklike verhaal.

Haar eerste oorspronklike prenteboek is “Jos en die sog”, waar sy eers die teks skryf en dit dan deur Cora Coetzee laat illustreer. Dit is die storie van ’n vark, ’n ongewone storiekarakter. Deur ’n vernuftige herhaling van woorde en klanke maak Freda van die bont sog en van die seuntjie Jos lewende karakters en van ’n eenvoudige gegewe ’n onderhoudende verhaal. Hierna volg “Jos en die bok”, wat in 1973 die Tienie Holloway-medalje verwerf en ook deur Cora Coetzee geïllustreer word. Weereens word die plaaslewe eg en oortuigend geteken, met die onverwagte wending in die vertelling dat Jos eers die bok jaag en die bok dan vir Jos, die spanning en ook die humor vir die kinderleser verhoog. Die bure se bok loop in die pad langs die draad en is onwelkom, sodat Jos se ma vir Jos vra om die bok weg te jaag. Die bok dink egter Jos wil met hom speel. “Die kraai wat Jantjie was” vertel die verhaal van ’n kraai wat eerder ’n pou wou wees. Hy gaan tel toe pouvere op en plak dit op sy lyf met doringboomgom en hierdie petalje kos hom byna sy lewe. Hierna is hy alleen, maar baie wyser as voorheen. In “Maraaia Prima-donna” (in Engels vertaal as “Maraaia Prima Donna, the story of a street-cat”) is Maraaia ’n straatkat wat gereeld deur die honde gejaag word. Wanneer hulle haar eendag weer jaag, hardloop sy in ’n man se huis in, wat dan jammer voel vir haar en haar aanneem. Nou word die rolle omgeruil en is dit sy wat die honde terg en die naam Prima-donna kry, want sy leef amper soos ’n koningin. Daar is egter steeds begeertes uit haar vroeëre lewe, veral as sy saans wil gaan rondloop maar nie kan nie, omdat die deur toegemaak is en sy nie kan uitgaan nie. Die prenteboek^[4] “Die Keiserkroon” het vir Nel as hoofkarakter.^[5] Sy en haar boetie Rupert en haar ouers trek van Kaapstad na Keetmanshoop in Namibië. Nel is ongelukkig, want sy het haar beste maat in die Kaap agtergelaat. Buite die dorp is daar ’n koppie met ’n kroontjie op sy kop en die mense sê as jy by die Keiserkroon wens, kom dit waar. Nel wil gaan wens om na haar maat te kan gaan, maar die wind ruis soos fyn musiek in hierdie landstreek en die klipharde kameeldoringpeul het dons soos fluweel oor hom. Aangeraak deur hierdie skoonheid, verander Nel die inhoud van haar wens. Die Keiserkroon lyk naby, maar Nel loop vir baie lank en dit kom nie nader nie, sodat die Keiserkroon simbolies word van die onbereikbare, maar ook van bevryding. Die boek is ’n ontdekkingstog in die mistieke kwaliteit van die verhouding tussen mens en natuur. In 1985 verower “Die keiserkroon” die Tienie Holloway-medalje. In die Daan Retief Uitgewers kleuterverhaalwedstryd van 1991 verower “Pienke” die eerste prys.

Vir ongeveer 7-9 jariges (met baie illustrasies maar nie primêr ’n prenteboek nie) skryf Freda ook ’n groot aantal boeke. Die derde boek met Jos as hoofkarakter is “Jos en Klos”, wat in 1973 met die C.P. Hoogenhout-medalje vir kinderlektuur bekroon word. Klos is ’n hanslammetjie wat Jos se troeteldier en speelmaat word. Klos word egter groot en leer om te stamp en tant Myrtle kom dan kuier. Hierdie boek is deur Marjorie Wallace geïllustreer. In “Dakkuiken” is ’n fantasie-element asook ’n simboliese laag ingebou, wat skaars is vir hierdie ouderdomsgroep. Hansie wil ’n kransduifkuiken hou wat seer gekry het en wat hy gesond gedokter het. Sy begeerte is om Dakkuiken se vlerke kort te hou en hom nooit te laat wegvlieg nie, sodat hy self vir hom die ruie bos kan gaan wys, die gevaarlike rivier en die rietbos waar die geelslang hou. Op verskeie maniere leer hy dan dat hy die duif sy vryheid moet gee. Hierdie boek word in Duits vertaal as “Das Täubchen auf dem Dach” en word hoog aanbeveel deur die C.P. Hoogenhout-pryskomitee vir die toekenning van 1965. “Snoet-alleen” (met illustrasies deur Peter Clarke) word in Engels en Duits vertaal en in 1964 met die C.P. Hoogenhout-medalje vir die beste kinderboek bekroon. Dit word ook die eerste Afrikaanse kinderboek wat in die Verenigde State van Amerika uitgegee word (in 1969 onder die titel “Toto and the aardvark”). Hierin word ’n klein swart seuntjie (Toto) teenoor ’n erdvark geplaas, wat bykans ’n mitologiese karakter word. Die boek bevat ook elemente van fantasie, met verbeeldingskarakters en ’n nagtelike droomwêreld wat ’n integrale deel vorm van die verhaal. Toto se broer Goliat kry ’n erdvarkgat naby die rivier en hy wil die erdvark gaan doodmaak, iets wat Toto nie wil hê nie. Sy kommer oor die veiligheid van die erdvark lei daartoe dat die erdvark Snoet-Alleen een aand in ’n fantasie toneel haarself aan hom kom voorstel. Toto se verlange om haar weer te sien, lei tot ’n ontdekking van die natuur waarin fantasie en werklikheid mekaar voortdurend afwissel. Toto maak nou kennis met ’n naaldekoker, ’n mot en ’n hottentotsgot wat hom inlei in die geheimenisse van die natuur. Indrukwekkend in hierdie verhaal is hoe die kinders se ras subtiel ter sprake gebring word en die verskillende karakters se persoonlikhede uitgebou word, byvoorbeeld Toto se broer Awie in teenstelling met sy broer Goliat.^[6] “Prinses van die park” is die verhaal van die opsigter van ’n voëlpark, Phinias, se mak kraanvoël Disa met die een blinde oog en die elfjarige Jan, seun van die parkkomitee se voorsitter. Jan leer baie van Phinias en kyk in bewondering hoe hy met Disa dans. Wanneer ’n oorsese besoeker Phinias te opgewonde aan die skouer klop, bevlieg Disa hom uit jaloesie en ter verdediging. Die beheerraad besluit die voël moet doodgemaak word, maar Phinias vlug met haar na veiligheid. Verskuil agter die eenvoudige gegewe lewer die skrywer subtiele sosiale kritiek op die volwassene en die samelewing, veral in die uitbeelding van onverskilligheid teenoor “onbelangrike” mense en die natuur. “Prinses van die park” kry in 1984 eervolle vermelding by die toekenning van die C.P. Hoogenhout-prys. In “Die kokkewiet en sy vrou”^[7] is Martinus die enigste kind van sy ouers en hy bly op Onderplaas, terwyl twee ou mense langsaan op Kleinplasie bly. Hulle het net mekaar en twee kokkewiete wat in die tuin boer, met Martinus wat graag daar kuier. Op ’n dag spuit die ou oom die plant waarin die kokkewiete nes maak en daarna kom die kokkewiete nie meer terug nie, sodat die hele atmosfeer op die plaas verander en mistroostig word. Martinus kry ’n dooie kokkewiet in die veld en wys dit vir die oom, wat hom verbied om dit vir die ou tante te wys, omdat hy haar wil beskerm. Later kom die kokkewiet terug, maar hy het nou ’n tweede vrou wat nog wild is. Die skrywer slaag daarin om met die uitbeelding van die voëls vergelykings (ooreenkomste en teenstellings) te tref tussen die voëls en die ou mense se verhoudings en ook die persoonlikhede van die karakters sterk uit te bou. “Die kokkewiet en sy vrou” verower die C.P. Hoogenhout-medalje in 1977. Swiera is ’n riethaantjie en “Swiera van die Waterkant” word later heruitgegee onder die titel “Vlug na Sonnige Oewer”.^[8] Swiera se tuiste is eintlik Sonnige Oewer, maar wanneer dit oorstroom gaan sy na Sakkiesdal. Hier vertel Koningvisser haar dat daar ’n snaakse paartjie in die hoep-hoep nes in die rivierwal by Sonnige Oewer ingetrek het. Die hoep-hoep Blomjas het vir Vaalkoppie die mossie soontoe gehelp nadat die boer se seun Vaalkoppie se vlerk met sy rekker afgeskiet het. Hier sukkel hulle voort teen hulle vyande, die boer se seun en Konkelkaats die kat. Hoewel die karakters voëls is, word die verhoudings wat daar tussen hulle heers simbolies van menseverhoudings. Hierdie boek het ook ’n religieuse ondertoon, met Oubaas Juriaanse wat as goed uitgebeeld word (iets van ’n godheid) in wie se teenwoordigheid dinge goed gaan. Met sy terugkeer word die bose seun en Konkelkaats dan ook verdryf. In Daan Retief Uitgewers se kleuter verhaalwedstryd behaal “Vlug na sonnige oewer” in 1982 ’n silwer medalje. Die illustrasies van Elizabeth Pulles in “Die fluitspeler” word in 1987 met die eerste prys bekroon in Daan Retief Uitgewers se wedstryd vir kinderboekillustrasies. Frik is ’n fluitspeler, wat self sy rietfluite maak en verkoop. Teen wil en dank raak hy betrokke by die hawelose seun Springer, wat by ’n bende betrokke is. Frik se ma gee vir Springer onderdak en hy help met die huiswerk en vir Frik om fluite te maak om te verkoop. Frik se eie fluit met die rooi koord om klink baie mooier as enige van die fluite wat hulle maak en Springer begeer hierdie fluit en bedink dan ’n slinkse plan om dit te bekom. Eindelik leer Springer om nie te bedrieg nie en Frik leer om verdraagsaam te wees. “Eenders en anders”^[9] is gemik op 8-12 jariges, waarin op die oog af die syfers een tot vyf behandel word en hoe die getalle in die natuur voorkom.^[10] Dit is egter meer as dit en word ook ’n boek vir nadink, wat ’n blik bied op die patrone wat in die wêreld aangetref word en hoe die mens as groep en enkeling daarby inpas. Die skrywer maak gebruik van veral inheemse fauna en flora om elke syferbegrip aan die kind oor te dra, maar terselfdertyd sit sy die kind aan die dink oor die kosbaarheid van lewe en dit wat ons het en waarom ons dit moet bewaar. “Eenders en anders” word in 2000 met die M.E.R.-prys bekroon en is ook in 2000 die naaswenner van die ATKV-kinderboekprys vir ouderdomsgroep 8-9 jaar.

Vir ongeveer 10-12 jariges is “Ken jy die kierangbos”. Hierin speel Swiera weer ’n rol, hierdie keer as slegs een van ’n hele swerm voëls. Elkeen het egter ’n eie karakter, soos Spikkels, die tarentaal wat nie kan vlieg nie en vir hom ’n paadjie oophardloop agter die swerm aan; Brem, die waterhoender, wat graag in raaisels praat; en die selfsugtige Swartspaan. Die voëls vermy dit om oor die kierangbos te vlieg. Hierdie bos is soos sy naam aandui ’n bedrieglike bos, want as jy daaroor vlieg sien jy altyd iets wat lyk na iets, maar as jy daar kom, is dit iets heel anders. Eendag word Swiera verlei om oor die bos te vlieg op soek na ander riethane en daarmee begin ’n avontuur waarna niks meer dieselfde as voorheen is nie. Daar is ’n sterk filosofiese onderbou aan hierdie verhaal. Die voëlkarakters se wedervaringe in die papkuil en riet en die geheimenisse van die kierangbos gee die basis vir ’n menslike liefdesdriehoek, ’n religieuse en natuurervaring en ’n standpunt teen die destydse wet op gemengde huwelike. Die Koning van die Kierangbos (die pers vlieër) is ook ’n duidelike versinnebeelding van Christus. Hierdie is dus ’n meervlakkige verhaal, waar die vlakke heg inmekaar geweef is. Die illustrasies vir hierdie boek is deur Peter Clarke. In^[11] “Strepie en Kurfie” is Lukas saam met sy pa by die see vir die vakansie. Saans teken hulle en leer sy pa hom dat die streep en die sirkel (met die kurwe as deel van die sirkel) die begin van alle tekeninge is en uit hierdie eenvoudige maar eindelik tog ingewikkelde komposisie van elke denkbare vorm groei hierdie fantasieverhaal. Die titel verwys dan na die streep en die kurwe en Strepie en Kurfie word twee fantasiewesens wat van Tydal kom, want hulle was en is orals en altyd. Strepie verskyn na skool op Lukas se lessenaar en neem hom saam na Tydal, waar hulle allerhande avonture beleef. Dis veral hulle dans wat betowerend is, want sonder Kurfie is Strepie net ’n streep, en sonder Strepie is Kurfie ’n ronde nul. Saam is hulle ontelbare dinge, elke vorm in die heelal. “Strepie en Kurfie” verower in 1989 die Alba Bouwer-prys. ’n Ou kinderverhaal wat Freda in Afrikaans verwerk, word in 1990 om “godsdienstige redes” onaanvaarbaar bevind vir die destydse Transvaalse Biblioteekdiens. Hierdie boek, “Maanwys”, vertel die verhaal van ’n trop olifante tydens ’n droogte. Koning Groottand stuur die olifante om water te soek, waarna hulle ’n meer ontdek, maar dis die Maan se meer en die woonplek van konyne. Dié se huise word vertrap, en Maanwys Konyn, die konyn van die Maan, gaan praat met die indringers omdat hulle die Maan se heiligdom onteer het. Hy sê hulle aan om voor die Maan te kniel en hom om vergiffenis te vra. Die olifante doen dit en trek dan weg. Die verhaal is gegrond op ’n fabel uit die “Panchatantra”, ’n versameling moraliteitsverhale wat in Sanskrit opgeteken is.

“In die boog van die sekel”^[12] is ’n feiteboek oor graan vir 12-16 jariges en die verhaal begin sowat tienduisend jaar gelede, toe graanbou vir die eerste keer beoefen is met die vestiging van die eerste beskawing. Veral drie beskawings word ondersoek, naamlik Egipte, Palestina en Sumerië. Met die plant van graan het landbou begin en hieruit ook die mens se stapelvoedsel, met invloed op die ontwikkeling van die beskawing en die vestiging van sommige van die mooiste simbole van die Christelike samelewing.

Haar jeugboeke is “Die singende gras” en “’n Tuiste vir Bitis”. Hierdie is realistiese verhale waarin ’n wêreld en mense op konkrete wyse gestalte kry. Benewens die sterk verhaalelement is ’n besondere sterkpunt van albei verhale die wyse waarop rasseverhoudinge subtiel betrek word.^[13] “Die singende gras”^[14] speel in Namibië af, waar die Damara-seun Lans se pa hom by die hotel langs die nasionale pad na die Hardapreservaat los. Hy kry werk by die eienaars van die hotel, met die doel om die kameel Jesha op te pas wat hulle gekoop het as ’n toeriste-attraksie. Die kameel is egter verwaarloos en daar is duidelike fout met sy gesondheid, maar Lans word baie lief vir haar. Intussen neem hy die grootmenslewe waar, waarvan hy nie veel verstaan nie. Daar is huweliksonmin, oneerlike werkers en bedenklike saketransaksies. Eindelik word die kameel as slagding verkoop en Lans moet vir Jesha na sy nuwe eienaar neem, maar die kameel sterf op die reis. Hy vrees die gevolge hiervan, want nou sal hy afgedank word, maar die nuwe eienaar neem hom onder sy vlerke en koop selfs ’n jong kameel, wat Lans se eiendom kan word na sewe jaar. In die boek word die menslike verhoudinge in ’n veelrassige klein gemeenskap sensitief belig terwyl die boek ’n roerende pleidooi word vir die behoud van die natuurlewe in die aangesig van vernietiging. Die verhaal, die mensbeelding, die landskap en die natuuragtergrond word puik saamgesnoer tot ’n stilistiese eenheid. Hierdie boek word onder andere in Engels, Duits en die inheemse Namibiese tale Nama en Kwanyama vertaal. In 1974 word “Die singende gras” met die Scheepers-prys bekroon en hierdie boek verwerf ook die W.A. Hofmeyr-prys in 1976. Die Kinderboekforum van Namibië ken in 1990 ’n goue medalje aan haar toe vir “Die singende gras”. In^[15] “’n Tuiste vir Bitis” is dieselfde Martinus van^[16] “Die kokkewiet en sy vrou” die hoofkarakter. Hierdie verhaal gaan oor sy vriendskap met die pofadder Bitis,^[17] wat hy probeer mak maak. Daar is egter ander mense wat dreig om Bitis dood te maak en Martinus bou ’n hok vir haar en laat haar giftande trek. Die ouderling, Stoffeltjie Boberg, kom praat selfs met Martinus se ouers en verwoord die gevoel van ’n aantal mense dat Martinus se preokkupasie met die slang ’n omgang met Satan is. Nadat sy bruin maat Dawid deur ’n vreemde pofadder gepik word, dwing Martinus se ma hom egter om van Bitis ontslae te raak en Bitis gaan na die veearts wat haar onskadelik gemaak het. Sy kry kleintjies en eindelik laat hulle haar vry in die Bontebokpark, waar sy weer in die natuur kan wees. In hierdie boeke slaag Freda Linde veral goed daarin om die spanning te laat oplaai oor wat eindelik van Lans en Bitis gaan word. In 1980 word ’n tweede prys in Die Huisgenoot en Tafelberg-Uitgewers se wedstryd vir ’n jeugboek aan “’n Tuiste vir Bitis” toegeken en die Scheepers-prys word in 1983 ook aan hierdie boek toegeken.

Poësie

Sy skryf ook versies. “Die sirkus” (vir kleuters) se oorspronklike Engelse uitgawe was sonder enige teks, met slegs Brian Wildsmith se illustrasies van sirkustonele, wat ’n sirkusvertoning van die begin tot einde uitbeeld. Freda skryf dan versies vir die illustrasies, waarin sy op die klankwaarde van die woorde steun eerder as slegs endrym. “As jy kan fluit op hierdie maat” is versies vir 8-10 jariges oor plante, voëls en diere en word hoog aanbeveel deur die C.P. Hoogenhout-pryskomitee vir die toekenning van 1964. Humor word in die versies ingebou deur die situasie, maar ook met die vernuftige gebruik van klankverskuiwing, soos in “Oggend-lewe” waar die tempo deur die klankgebruik aan die einde vertraag word.^[18] “By die oog van die fontein” is kinderrympies vir ongeveer 10-12 jariges, waarin spreekwoorde en segswyses berym word, met verskeie idiome wat op kunstige wyse in die tema en rym ingevleg is. Satire is nie uitgesluit nie, soos in “Die goeie wagters”, terwyl etlike van die versies ook verhale op rym is. Die spreekwoorde kom meestal aan die einde van die rympie voor, met die verklaring wat vooraf deur ’n verhaaltjie gegee word. Die C.P. Hoogenhout-medalje word in 1974 toegeken aan “By die oog van die fontein”. Van haar versies word in versamelbundels opgeneem, onder andere in “’n Rooie met ratte, Pa” onder redaksie van Temple Hauptfleisch en Ulla Schüler, in “Storiehuis Woordpaleis”, in D.J. Opperman se “Nuwe Kleuterverseboek”, Fanie Olivier se “Goudaar” en in Gerrit Komrij se “Die Afrikaanse poësie in ’n duisend en enkele gedigte”.

Drama

In standerd ses skryf sy haar eerste toneelstukkie “Die konfytdief” en in standerd tien wen sy ’n eerste prys met die oorspronklike eenbedryf “Antonie”. Sy en haar klasmaats voer dit op en wen ook met die opvoering ’n eerste prys by die Eisteddfod. In 1959 skryf sy “Die bloekombos” vir die halfeeufees-wedstryd van die Heidelbergse Onderwyskollege en sy wen dan ook ’n prys hiermee. As dramaturg publiseer sy die bundel eenbedrywe^[19] “Die gesiglose en ander eenbedrywe”.^[20] Hierdie bundel bevat die eenbedrywe “Die gesiglose”, “Die droster” en “Dagbreek by Sint Lukas”.^[21] “Die gesiglose” is die sterkste eenbedryf in die bundel.^[22] Hierin kom ’n man dertig jaar na die oorlog as onherkenbaar verminkte tuis. Sy twee susters (Helena en Dina) verkies die droombeeld wat hulle van hom gehad het teenoor die harde werklikheid en in stede om hom te verwelkom, is hy ’n bedreiging. Sy byna blinde moeder word laat van sy teenwoordigheid bewus en herken hom wel, maar sy susters beskou haar reaksie as dié van ’n seniele. Wanneer hy weg is, besef een suster wie hy regtig was. Die spanning bou geleidelik op in hierdie eenbedryf soos die vreemdeling al hoe meer van sy ware identiteit bekend maak en die kontras tussen illusie en werklikheid en die beperktheid van menslike liefde op dramatiese wyse aangetoon word. “Die droster” se hoofkarakter, die vroeëre onderwyseres mevrou Molen, is as gevolg van beroerte verlam en het haar spraak verloor, sodat sy slegs deur middel van gebare en geskrewe boodskappe kommunikeer. Haar voormalige leerling Douw de Jager daag op, wat sterk veronreg voel deur haar optrede in die verlede, maar nie verwag om haar in hierdie toestand aan te tref nie. Hy beskryf sy mislukkings en frustrasies aan mevrou Molen, wat hom natuurlik nie kan help nie en wend hom dan tot die simpatieke verpleegster Bredenkamp. In die loop van sy gesprekke word besin oor die betekenis van ware sukses in die lewe. “Dagbreek by Sint Lukas” is ’n drama oor die subtiele verlies aan onskuld, selfs in ’n geval waar daar van werklike skuld nie sprake is nie. Die karakters is vier seuns in ’n Rooms-Katolieke verpleeginrigting, waarvan drie aan beentering ly en nie kan loop nie en die vierde ’n geestelik vertraagde is. ’n Onbekende pasiënt word by hulle ingestoot, onherkenbaar toegewikkel in verbande en met ’n velsiekte wat ’n onaangename reuk tot gevolg het. Hy is reeds dood, maar die vier is onbewus daarvan en die swaksinnige dryf ’n pen in sy kop in. Die seuns blameer mekaar dan omdat hulle nie die swaksinnige beheer het nie. Van Freda Linde se dramas word ook oor die radio uitgesaai.

Eerbewyse

Freda Linde is die mees bekroonde kinderboekskrywer in Afrikaans. Benewens die talle pryse vir haar boeke kry sy ook op ander wyse erkenning vir haar werk. ’n Dokumentêre televisieprogram oor haar lewe en werk word in 1981 deur Penguin Films gemaak en oor die senders van SAUK-TV gebeeldsaai. Carl Lohann stel die boek “Freda Linde” oor haar lewe en werk saam, wat in 1983 deur Perskor uitgegee is. In 1987 vereer die Hoërskool Jan van Riebeeck haar met ’n erepenning en in 2004 ken die Suid-Afrikaanse Kinderboekvereniging ’n erepenning aan haar toe. Verskeie van haar boeke word in Engels en Duits vertaal, asook in Afrika-tale soos Xhosa, Tswana, Zoeloe, Suid-Sotho, Nama en Kwanyama.

Bekronings

• MER-prys, 2000
• Alba Bouwerprys vir Kinderliteratuur, 1989
• Scheepersprys vir Jeugliteratuur, 1974 & 1983
• Tienie Hollowaymedalje vir Kleuterliteratuur, 1973 & 1988
• W.A. Hofmeyrprys, 1976
• C.P. Hoogenhoutprys, 1964, 1973, 1974, 1977

Publikasies

Jaar	Publikasies
1944	Terug na die mimosas en ander essays
1959	Swiera van die waterkant
1962	Vreemdeling in my stad
1963	Die rooi haan
1964	Snoet-Alleen
	As jy kan fluit op hierdie maat
1965	Dakkuiken
1966	Botter-aas
1967	Ken jy die kierangbos
	Die stadsmusikante
1969	Stadsmuis en veldmuis
1970	Maraaia Prima-donna
1971	Jos en die sog
1972	Jos en die bok
1973	Jos en Klos
	Die kraai wat Jantjie was
	Die singende gras
1974	By die oog van die fontein
1975	In die boog van die sekel
	The singing grass
1977	Die kokkewiet en sy vrou
1979	Die sirkus
1980	’n Tuiste vir Bitis
	Die gesiglose en ander eenbedrywe
1982	Prinses van die park
	Vlug na sonnige oewer
1984	Die keiserkroon
1985	Mevrou Hesseltuin se duiwe
1987	Die fluitspeler
	Strepie en Kurfie
1989	Maanwys
1991	Pienke
1998	’n Vlieër in die wind
1999	Eenders en anders
2002	Die stemme in die berge
	Vertalings
1966	Die wit reier – Sarah Orne Jewett
1968	Bontjie – Julia Cunningham
	Charlie, Charlotte en die goudgeel kanarie – Charles Keeping
	Josef se plant – Charles Keeping
	Wie is wie? – Evaline Ness
1969	Die meulenaar, sy seun en die esel – Jean de la Fontaine
	Die middelste jakkalsie – Pearl S. Buck
1970	Borka – John Burningham
	Jennifer en Jossie – Bill Peet
1971	Die ruspe wat so honger was – Eric Carle
1972	Die prinses en die leeu – Elizabeth Coatsworth
	Rosetta die hen – Pat Hutchins
	Die snaakse eendjie – Brian Wildsmith
	Die swart swaan – Joan Woodberry
	Thabo se ruil – Liza Needham
	Die towenaar se leerling – Barbara Hazen
	Die twaalf geskenke – Brian Wildsmith
	’n Vaarwel by Olimpia – Rosemary Sutcliff
1973	Die haan wat wou reis – Eric Carle
	Die keiser se nuwe klere – Hans Andersen
	Die lui beer – Brian Wildsmith
	Die man wat berge versit het – Monique Michel-Dansac
	Die ses swane – Broers Grimm
	Skopman die mol – Luis Murschetz
	’n Vis is ’n vis – Leo Lionni
1974	Buurman Vos – Marcia Brown
	Die Drie Ramme Rof – Paul Galdone
	Eekhorinkies – Brian Wildsmith
	Die eendjies kom – Robert McCloskey
	Eenmaal ’n mens – Marcia Brown
	Jannie die Klokmaker – Edward Ardizzone
	Jasmyn – Roger Duvoisin
	Die kleine Moek – Wilhelm Hauff
	Lennie – Robert McCloskey
	Die muise en die maskers – Leo Lionni
	Die ou brulpadda – Berniece Freschet
	Paul die held van die sirkus – Edward Ardizzone
	Tim se heldedaad – Edward Ardizzone
	Die towerperd – Maryke Reesink
1975	Dawie se laaste wagdag – Bernadette Watts
	Die Lied van die swaeltjies – Leo Politi
	Moeder Babbelkous en die wonderlike avonture van haar seun Koos – Paul Galdone
	Sias en die karperd – Charles Keeping
	Tim Stok-alleen – Edward Ardizzone
1976	Anansi die spinnekop – Gerald McDermott
	Baasman Smal – Lois Lenski
	Barbara en die waaierstert-muis – Celestino en Ursula Piatti
	Die eiland – Ian Ribbons
	Klein Tim en die dapper seekaptein – Edward Ardizzone
	Die lug was blou – Charlotte Zolotow
	Die mooiste van almal – William Papas
	Om ’n boom te hê – Janice May Udry
	Ou Winkie en die meeue – Elizabeth en Gerald Rose
	Peet en die skat – Edward Ardizzone
	Sardyn en die Engel – Bettina
	Skoene geskik vir ’n koning – Helen E. Bill
	Die tekenaars – Margret en H.A. Rey
	Tim en Charlotte – Edward Ardizzon
	Tim in gevaar – Edward Ardizzone
	Vissie sonder skool – Evelyn Shaw
1977	Amigo – Byrd Baylor Schweitzer
	Ding dang dong dis Kersfees – Janina Domanska
	Hoekom muskiete in mense se ore gons – Verna Ardema
	Die keiser en die vlieër – Jane Yolen
	Die klein plasie – Lois Lenski
	Die konyntjies en die slang – Leo Lionni
	Op Kersnag – Margaret Wise Brown
	Pappa Smal – Lois Lenski
	Petunia – Roger Duvoisin
	’n Reënboog net vir my – Don Freeman
	Die rooi bantam – Louise Fatio
	Die sewende mandaryn – Jane Yolen
	Skoene geskenk vir ’n koning – Helen E. Bill
1978	Die blou jakkals – Marcia Brown
	Die ene sneeu – Ezra Jack Keats
	Die gelukkige leeu – Louise Fatio
	Kosie, Skote en Kammalielies – Evaline Ness
	Rol roosterkoek, rol! – Ruth Sawyer
	Slaap kindjie – Marcia Zemach
	Vos-oë – Margaret Wise Brown
1979	Die boontjieseun – Joan Chase Bowden
	’n Brief vir Amy – Ezra Jack Keats
	Fluit vir Willie – Ezra Jack Keats
	Kool word skeepskok – Edw
	Die legende van die wilgerbord – Alvin Tresselt en Nancy Cleaver
	Die liefde van ’n boom – Shel Silverton
	Meneer Maanskyn en Omar – James Holding
	Peet se stoeltjie – Ezra Jack Keats
	Petunia pasop – Roger Duvoisin
	Die seun wat wolf geskreeu het – Katherine Evans
	Terwyl die wind waai – Margaret Wise Brown
	Die twee beertjies – James Reeves
1981	Aladdin en die wonderlike lamp – Andrew Lang
	Dis mos toor! – Robert Lopshire
	Die kinderbrug – Max Bolliger
	Die laaste boom – Kurt Baumann
	Die mooiste lied – Max Bolliger
	Die muishuis – Rumer Godden
	Die ontevrede prinsie – Max Bolliger
	Professor Noag se ruimteskip – Brian Wildsmith
	Skoonlief en die monster – Rosemary Harris
	Die stadsheks en die plaasheks – Jay Williams
1982	Baboesjka en die drie konings – Ruth Robbins
	Duimelise – Hans Christian Andersen
	Geraldine, die musiekmuis – Leo Lionni
	Die lang tog na die reënbooghart – Dick Latimer
	Rosetta die hen – Pat Hutchins
	Die standvastige bliksoldaat – Hans Christian Andersen
	Die towenaar se kissie – Margaret Ramsbottom
	Die verstommende vark – Paul Galdone
	Goudskepel – Jürg Obrist
1984	Die kraaiseun – Taro Yashima
	Nicolaas en die bere – Paddy Bouma Niehaus
	Die nuwe dag wag – Linda Z. Knab
	Die sewe rawe – Broers Grimm
	Die wolkeskoene – Borghild Dahl
	Die geskenk van die wyse – O. Henry
	Klein wilde olifant – Anna Michel
	Die ou vrou in die bottelhuis – Rumer Godden
	Rabbedoesie – Rumer Godden
	Sambreel – Taro Yashima
	Die selfsugtige reus – Oscar Wilde
	Speel met my – Marie Hall Ets
1985	Die Oskar-man – Donald Hall
1987	Dit reën! Dit reën! – James Skofield
	Goue-Dons – Rumer Godden
	Kom speel buite – Jeanette Winter
	Madeleine – Ludwig Bemelmans
	Die paddas – Leo Lionni
1988	Die swemmertjie – Leo Lionni
1989	Vlieg hoog vlieg laag – Don Freeman
1990	’n Familie katjies – Rumer Godden
	Die reënmaker van Kapiti – Verna Aardema
	Tiko en die goue vlerke – Leo Lionni
1991	Daar doer – Tony Johnston
	’n Tyd van wonder – Robert McCloskey
1992	Frederik – Leo Lionni
1993	Die bokbroers en die trol – P.C. Asbjornsen en J.E. Moe
1994	Bennie se skuur – Reeve Lindbergh
1995	’n Vry konyn – Nancy Willard

Bronnelys

Boeke

• Antonissen, Rob “Die Afrikaanse letterkunde van aanvang tot hede” Nasou Beperk Derde hersiene uitgawe Tweede druk 1964
• Botha, Danie “Die helder dae” Tafelberg-Uitgewers Beperk Kaapstad Eerste uitgawe 2014
• Botha, Elize “Afrikaanse essayiste” Human & Rousseau Kaapstad en Pretoria Vyfde druk 1975
• Botha, Elize “Prosakroniek” Tafelberg Uitgewers Bpk. Kaapstad Eerste uitgawe 1987
• Brink, André P. e.a. “Rooi” John Malherbe Edms. Bpk. Kaapstad Tweede hersiene uitgawe 1982
• Dekker, G. “Afrikaanse Literatuurgeskiedenis” Nasou Beperk Kaapstad Elfde druk 1970
• Grobler, Hilda “Bolder” Blokboeke 57 Academica Pretoria en Kaapstad Eerste uitgawe 1988
• Grové, A.P. “Letterkundige sakwoordeboek vir Afrikaans” Nasou Beperk Vyfde uitgawe Eerste druk 1988
• Kannemeyer, J.C. “Geskiedenis van die Afrikaanse literatuur 2” Academica, Pretoria, Kaapstad en Johannesburg Eerste uitgawe Eerste druk 1983
• Kannemeyer, J.C. “Die Afrikaanse literatuur 1652-2004” Human & Rousseau Kaapstad en Pretoria Eerste uitgawe 2005
• Lohann, Carl (red.) “Freda Linde” Perskor Johannesburg en Kaapstad Eerste uitgawe Eerste druk 1983
• Nienaber, P.J. et al “Perspektief en Profiel” Afrikaanse Pers-Boekhandel Johannesburg Derde hersiene uitgawe 1969
• Steenberg, Elsabe “Kinderverhale van ses tot twaalf” Reuse-Blokboek 7 Academica Pretoria en Kaapstad Tweede druk 1984
• Van Coller, H.P. (red.) “Perspektief en Profiel Deel I” J.L. van Schaik-Uitgewers Pretoria Eerste uitgawe 1998
• Van Coller, H.P. (red.) “Perspektief en Profiel Deel 2” J.L. van Schaik-Uitgewers Pretoria Eerste uitgawe 1999
• Wybenga, Gretel en Snyman, Maritha (reds.) “Van Patrys-hulle tot Hanna Hoekom” Lapa-Uitgewers Eerste uitgawe Tweede druk 2005

Tydskrifte en koerante

• Anoniem “Die Namibiese gras sing vir Freda Linde ’n loflied” “Die Burger” 3 Maart 1990
• Anoniem “Vernuwende werk was nog altyd Freda Linde se waarmerk” “Beeld” 16 Desember 2005
• Botha, Amanda “Haar boeke bekoor alle kinders” “Die Transvaler” 29 Desember 1979
• Botha, Amanda “Freda Linde: mees bekroonde kinder- en jeugboekskrywer in Afrikaans” “Kakkerlak” Uitgawe 5, 2006
• Mittner, Esme “Freda Linde – sy skryf van ons beste jeugboeke” “Die Huisvrou” Oktober 1975
• Pienaar, Lydia “’n Ryp visioen” “Beeld” 13 September 1976
• Scholtz, Hettie “Enig in haar soort” “Insig” Oktober 1999
• Snyman, Lydia “Alba Bouwer-prys vir Kinderliteratuur aan Freda Linde: Huldigingswoord” Tydskrif vir Letterkunde” Jaargang 28 no. 2, Mei 1990
• Steenberg, Elsabe “Karakters en verhoudings in ‘Die singende gras”” “Tydskrif vir Letterkunde” Nuwe reeks 14 no. 4, November 1976

Internet

• Botha, Amanda LitNet: http://www.litnet.co.za/freda-linde-19152013/
• De Vos, Philip Versindaba: http://versindaba.co.za/2013/03/08/philip-de-vos-freda-linde/ Geargiveer 2 Junie 2015 op Wayback Machine
• Esaach: http://www.esaach.org.za/index.php?title=Linde,_Freda:
• Le Roux, André Die Burger: http://152.111.1.87/argief/berigte/dieburger/1990/04/19/13/1.html
• LitNet ATKV-Skrywersalbum 2 Mei 2013: www.litnet.co.za
• Marais, Willemien Volksblad: http://152.111.11.6/argief/berigte/volksblad/2005/12/13/VB/6/boekfreda.html
• Snyman, Lydia Beeld: http://152.111.1.88/argief/berigte/beeld/2005/12/16/B1/16/02.html
• Snyman, Lydia Die Burger: http://152.111.1.87/argief/berigte/dieburger/1995/11/15/10/3.html%5Bdooie+skakel%5D
• Snyman, Lydia Storiewerf: http://www.storiewerf.co.za/artikels-dinkskrum/patrone_linde.htm Geargiveer 22 Maart 2016 op Wayback Machine
• Stellenbosch Writers: http://www.stellenboschwriters.com/lindef.html
• Storiewerf: http://www.storiewerf.co.za/cv's/cv_fredalinde.htm (af)
• Wyngaard, Heindrich Die Burger: http://152.111.1.87/argief/berigte/dieburger/1996/11/20/6/2.html

Verwysings

1. Terblanche, Erica. "Freda Linde (1915–2013)". Geargiveer vanaf die oorspronklike op 10 Julie 2013. Besoek op 5 Augustus 2013.
2. Freda Linde
3. Opperman, D.J. “Verspreide opstelle” Human & Rousseau Kaapstad en Pretoria Eerste uitgawe 1977
4. Snyman, Lydia “Tydskrif vir Geesteswetenskappe” Jaargang 26 no. 2, Junie 1986
5. Snyman, Lydia “Kakkerlak”
6. Snyman, Lydia “Tydskrif vir Geesteswetenskappe” Jaargang 23 no. 2, Junie 1983
7. Pienaar, Lydia “Tydskrif vir Geesteswetenskappe” Jaargang 17 no. 3, September 1977
8. Pienaar, Lydia “Tydskrif vir Geesteswetenskappe” Jaargang 22 no. 3, September 1982
9. Anoniem “Rapport” 25 Julie 1999
10. Aucamp, Hennie “Insig” Oktober 1999
11. Snyman, Lydia “Tydskrif vir Geesteswetenskappe” Jaargang 28 no. 1, Maart 1988
12. Wiehahn, Rialette “Tydskrif vir Geesteswetenskappe” Jaargang 16 no. 3, September 1976
13. Brink, André P. “Die Huisgenoot” 15 Februarie 1974
14. Wiehahn, Rialette “Tydskrif vir Geesteswetenskappe” Jaargang 15 no. 3, September 1975
15. Kruger, Joan “Die Transvaler” 17 November 1980
16. Pienaar, Lydia “Tydskrif vir Geesteswetenskappe” Jaargang 21 no. 1, Maart 1981
17. Steenberg, Elsabe “Beeld” 1 Desember 1980
18. Wiehahn, Rialette “Tydskrif vir Geesteswetenskappe” Jaargang 15 no. 3, September 1975
19. Beneke, Hannes “Die Transvaler” 9 Maart 1981
20. Conradie, P.J. “Standpunte” Nuwe reeks 158, April 1982
21. Dommisse, Hermien “Tydskrif vir Letterkunde” Nuwe reeks 19 no. 3, Augustus 1981
22. Nienaber-Luitingh, M. “Beeld” 22 September 1980