Remove ads
Dagbreekpers Beperk was 'n persmaatskappy wat in 1947 ontstaan het en danksy veral die sukses van sy Sondagkoerant, Dagbreek en Sondagnuus sodanig gegroei het dat dit in 1962 met die Afrikaanse Pers Beperk kon saamsmelt en 'n beherende aandeel in die pasgestigte Afrikaanse Pers (1962) Beperk kon verkry.
Kort na die einde van die Tweede Wêreldoorlog in 1945 het 'n onopgesmukte koerantjie, Die Werksman se Weekblad, in Johannesburg die lig gesien onder leiding van die Volksraadslid M.J. van den Berg, bygestaan deur V. Michaelson (of Michelson) en enkele andere. Sy doelwit was om die politieke beleid van die destydse Arbeidersparty uit te dra. In 1946 neem die Klerksdorpse mynmaatskappy Strathmore Investments, met kol. Jack Scott, kol. J.C. McIntyre en adv. C.W. Roper aan die stuur, die koerantjie oor. Die nuwe eienaars het die naam verkort tot Die Weekblad en die verskyningsdag na Sondag verander. Hulle wou samewerking in die burgerlike lewe tussen Afrikaans- en Engelssprekendes bevorder soos dit tydens die oorlog op die slagveld bestaan het. Met die myngroep se oorname het hulle ook 'n ou en sukkelende drukkery bekend as T.W. Hayne Ltd., suid van die spoorlyn in Doornfontein, Johannesburg, aangekoop en 'n ewe mankolieke pers.
Hieruit sou die samesnoering van kragte vir die stigting van die begeerde Sondagkoerant voortspruit. Mick van Rensburg, 'n kollega uit Marius Jooste en Wollie van Heerden se Afrikaanse Pers-dae, was sakebestuurder van Die Weekblad en bestuurder van die Scotia Press, 'n filiaal van die Strathmore-myngroep.
Kort daarna knoop die myngroep, deur middel van Scotia Press, onderhandelinge aan met Jooste en Van Heerden, vroeër redakteur van Die Vaderland. Dit was kort na 'n ernstige meningsverskil in die bestuur van die Afrikaanse Pers Beperk toe Van Heerden, Jooste, A.M. van Schoor en Otto Schwellnus uit die diens van die Pers getree het. Kort daarna volg M.E.J. van Rensburg, sakebestuurder. Die eienaars van Die Weekblad het ook die hulp ingekry van bekendes soos prof. L.J. (Wicus) du Plessis van Potchefstroom, dr. P.J. Meyer, dr. Hans van Rensburg en dr. Phil Bothma.
Remove ads
Dié onderhandelings lei vroeg in 1947 tot die oprigting van Dagbreekpers Beperk en die besluit om 'n Sondagkoerant met die naam Dagbreek, waarby Die Weekblad ingelyf sou word, die lig te laat sien. Dit was die verwesenliking van die droom van Schwellnus en Van Heerden nadat hulle in 1946 by die Afrikaanse Pers bedank het, want hulle het die behoefte aan 'n Afrikaanse Sondagkoerant sterk aangevoel. Destyds het 'n groot aantal Afrikaanssprekendes gereeld die Engelse Sondagkoerante in Johannesburg gelees. Daarom het die twee dit op hulle geneem "om kapitaalkragtige individue en instansies te nader vir steun aan so 'n projek".[1] Dit was egter makliker gesê as gedaan. In Fleur, Tydskrifbylaag tot Dagbreek van 30 Junie 1957, skryf Van Heerden: "[Dit is moeilik) om my voor te stel dat ek en Otto Schwellnus elf jaar gelede vrugteloos in en om Johannesburg rondgestap en rondgery het om £30 000 te probeer bymekaar kry om 'n Afrikaanse Sondagblad te begin!" Van Heerden aanvaar toe 'n pos by die SAUK terwyl sy lewenslange vriend Schwellnus by 'n landboublad in die Kaap gaan werk het. Jooste en Van Schoor, wat vroeër saam aan die Afrikaanse Pers se vrouetydskrif Rooi Rose verbonde was, het intussen saam die tydskrif Fleur begin met kapitaal wat Jooste van 'n meubelhandelaar verkry het.
Omstreeks dieselfde tyd (1947) was prof. Wicus du Plessis, voorsitter van die direksie van Kopersbond in Johannesburg, baie nou verbind met Perskor, 'n perskorporasie gestig deur die Ossewabrandwag met geld wat hulle kort na die Tweede Wêreldoorlog ingesamel het om die beweging te bevorder, en wat nie verwar moet word met Perskor, wat in 1971 ontstaan het uit die samesmelting van die Afrikaanse Pers (1961) Beperk en Voortrekkerpers nie. Du Plessis was eers direkteur en later voorsitter van Perskor se direksie. Perskor het Pro Ecclesia-Drukkery op Stellenbosch, wat die landboublad Die Landman uitgegee het, en 'n boekhandel in Johannesburg, genaamd L en S Boek- en Kunssentrum, besit. Daarbenewens was daar die Oranje-Drukkery op Bethlehem (Trans-Oranje-Drukpers, volgens 'n ander bron), asook 'n drukkery op die destydse Pietersburg, uitgewer van Die Noordelike Stem. Al die drukkerye het gesukkel om kop bo water te hou.
Onder inspirasie van dr. P.J. Meyer, bestuurder van L en S Boek- en Kunssentrum, is 'n nuwe persorganisasie geskep met die benaming Onafhanklike Pers van Suid-Afrika Beperk. Perskor is kort daarna in dié maatskappy opgeneem en ook van hiervan word prof. Du Plessis voorsitter. Hy en dr. Meyer was albei kennisse van Jooste en toe hy tydens samesprekinge gevra is of hy kans sien om die Onafhanklike Pers oor te neem, het hy ingestem, waarskynlik omdat hy gehoop het dat 'n Sondagkoerant van formaat mettertyd daaruit sou kon voortspruit. Terwyl Jooste dan sy aandag aan die uitgewerye onder sy vlerke gewy het, het prof. Du Plessis op sy versoek met kol. Jack Scott geskakel "met die versoek dat sy Strathmore-myngroep iets sou doen vir die Afrikanersaak".[1] Na 'n tyd het Scott se vennoot, kol. J.C. McIntyre, vir Du Plessis laat weet dat die groep aan die versoek sou voldoen.
Remove ads
Die Strathmore-myngroep was bereid om 'n nuwe maatskappy, Dagbreekpers Beperk, te stig in samewerking met Du Plessis en Jooste se instansies. Aanvanklik sou dit 'n heeltemal onafhanklike blad, Dagbreek, uitgee "as besondere hartsbegeerte van én prof. Du Plessis én mnr. Jim McIntyre wat hom deur die jare heen 'n onverbeterlike idealis betoon het met opsig tot die hartlike samewerking tussen die Engels- en Afrikaanssprekende Afrikaner in Suid-Afrika".[1] Die Strathmore-verteenwoordigers en die Du Plessis-Jooste-mense sou gelyke verteenwoordiging in die maatskappy se direksie hê. Die Onafhanklike Pers se bates was egter onvoldoende teenoor Strathmore se bydrae en daarom werf Jooste ondersteuning by wyse van onderskrywings voorsien deur prof. Du Plessis se Kopersbond, Anton Rupert se Rembrandt en dr. Phil Bothma se President-Finansieringsmaatskappy. Bothma het selfs gehelp om Onafhanklike Pers se skuld uit te wis.
So ontstaan Dagbreekpers Beperk met vyf Strathmore-verteenwoordigers in die direksie en Du Plessis, Jooste, Rupert, regter J.W. de Vries en mnr. R.L. Barry aan die Afrikaanse kant. Du Plessis was die voorsitter en Jooste die besturende direkteur. Jooste het Wollie van Heerden as hoofredakteur vir die nuwe Sondagskoerant gekry. Jooste se vennoot in Fleur, A.M. van Schoor, het sy aandeel daarin aan die nuwe maatskappy verkoop en na enige maande by Dagbreek koers gekry na die Uitsaaikorporasie, waar hy hoof van die nuusafdeling geword het.
Remove ads
Die maatskappy het aanvanklik gesukkel om kop bo water te hou. Daar was volop bates, maar amper geen fondse nie. Op 1 Julie 1947 stig die Afrikaanse Pers Beperk Sondagnuus, die Pers se eie Sondagkoerant. Daar was egter nie destyds ruimte vir twee Afrikaanse Sondagblaaie nie en so nader prof. Wicus du Plessis, voorsitter van Dagbreekpers, vir N.C. Havenga met 'n voorstel om die vyf maande oue koerant te koop vir die bedrag van £10 000 met dien verstande dat Dagbreek voortaan deur die Afrikaans Pers gedruk sou word. Die ooreenkoms is na sowat drie weke ongedaan gemaak omdat die Pers nie die voorwaardes kon nakom nie. Dagbreek se naam is nietemin verander na Dagbreek en Sondagnuus en sou so bly tot die oorname in 1967 deur die Afrikaanse Pers (1962) Beperk van die weekblad Landstem, toe die Sondagblad Dagbreek en Landstem geword het. Dit het die grootste leserstal gehad van enige Afrikaanse koerant tot op daardie tydstip.
Remove ads
Omdat daar in die jare na die Tweede Wêreldoorlog 'n wêreldwye papierskaarste was, is Marius Jooste Amerika toe om self met die grootste papiervoorsieners te onderhandel. Met 'n toesegging van 200 ton papier het hy teruggekom Suid-Afrika toe. Hy het selfs nog meer papier gekry by die Voortrekkerpers, wat buitengewoon goed voorsien was daarvan. Ná ongeveer nege maande van Dagbreekpers Beperk se bestaan, het 'n brand sy drukkery, T.W. Hayne Limited, in een van die grootste brande in Johannesburg van daardie jare in puin gelê. Net sowat 'n week voor die brand het Jooste, as besturende direkteur, en algemene bestuurder Van Rensburg besluit om die versekering van sowat £30 000 sowat viervoudig te verhoog. Daar was nog geen geskrewe ooreenkoms toe die drukkery afbrand nie, maar die versekeringsmaatskappy het nietemin die volle nuwe bedrag uitbetaal.
'n Nuwe perseel is in Doornfontein, dié keer noord van die spoor, gekoop waar 'n bestaande gebou opgeknap is en voorsien is van alles wat nodig was vir algemene handelsdrukwerk en die druk van 'n koerant. Kort nadat die drukkery weer in bedryf was, het ou klante teruggekeer en kon Dagbreek ook op sy eie pers gedruk word.
Remove ads
Bedenkings het mettertyd aan albei kante van die Afrikaans-Engelse taalgrens ontstaan oor die samewerking in Dagbreekpers van albei groepe. In 1953 verkry Jooste dus by Scott 'n opsie vir al die aandele wat die "Engelse kant" in die koerant besit het. Om die nodige kapitaal hiervoor te verkry, sou 'n vasberade veldtog verg en daarom nader Jooste vir adv. J.G. Strijdom, toe leier van die Nasionale Party in Transvaal, aan wie hy sy opsie oormaak. Van toe af sou Dagbreek die Nasionale Party sterk steun. Die destydse N.P.-sekretaris, Jack Steyl, vertel in "'n Volk staan op uit sy as", hoe die party hom beywer het om Dagbreek onder sy beheer te kry: "Toe dit duidelik geword het dat die verkryging van Dagbreek vir die Nasionale saak binne bereik gekom het, het niemand minder nie as adv. Strijdom en dr. Verwoerd saam met ministers Ben Schoeman, Jan de Klerk en ek self ingespring om die Nasionaliste van Transvaal te organiseer om tot die daad oor te gaan. Dit was 'n geloofsdaad: £100 000 was nodig om die gedeelte van die aandele wat behoort het aan die destydse Scottgroep oor te neem.
"Groepies Nasionaliste is dwarsdeur Transvaal byeengebring en toegespreek. Afdelingsbesture van die party het hand bygesit. Geld was nie volop nie, maar die leier het gepraat, die lojaliteit en die geloof was daar. 'n Dag voordat die aanbod sou verval, is nie alleen die volle bedrag gevind nie maar was daar volgens min. Jan de Klerk, 'n aardige som oor wat nuttig as bedryfskapitaal aangewend kon word."
Hierdeur word Strijdom voorsitter van die maatskappy. Prof. Wicus du Plessis het egter direksielid gebly tot en met sy uittrede in die vroeë jare sestig. Strijdom se weduwee skryf in die 21ste verjaardaguitgawe: "Die band tussen wyle adv. Strijdom en Dagbreek was besonder nou en intiem. In sy gesprekke met my het hy altyd met liefde van sy koerant gepraat. Vir hom was dit noodsaaklik dat die band tussen koerant en partyleier altyd behoue moes bly, nie om selfsugtige redes nie, maar in belang van ons Afrikanersaak." Strijdom is met sy skielike heengaan op 24 Augustus 1958 as voorsitter van Dagbreektrust, wat beheer uitgeoefen het oor Dagbreekpers, opgevolg deur sy opvolger eweneens as eerste minister, dr. H.F. Verwoerd.
Remove ads
Die destydse Engelstalige Sondagkoerant in Johannesburg die Sunday Express publiseer op 15 Oktober 1957 'n berig wat die begin van 'n reeks onthullings was wat tot in daardie stadium selde in Suid-Afrika gesien is. Die koerant het te hore gekom dat die indertydse eerste minister, adv. J.G. Strijdom, voorsitter van Dagbreekpers, die minister van onderwys en voorsitter van die Afrikaanse Pers Beperk, J.H. Viljoen, gedwing het om afstand te doen van sy plan om 'n nuwe Afrikaanse Sondagkoerant in Johannesburg te vestig. Die koerant, wat as Sondagstem bekend sou staan, sou 'n regstreekse mededinger wees vir Strijdom se maatskappy se Dagbreek. Voorbereidings vir die koerant was reeds ver gevorder, toetslopies is opgemaak en reëlings met Sapa getref. Personeelaanstellings was so te sê afgehandel. Die CNA het selfs reeds onderneem om die koerant te versprei.
Maar kort voor die eerste verskyning van Sondagstem ontbied Strijdom vir Viljoen na sy kantoor waar nog ses kabinetslede hom ook inwag. Strijdom het Viljoen gewaarsku as hy sou voortgaan met die beplande Sondagkoerant, sou hy nasionalisme ondermyn en sou Dagbreekpers 'n dagblad as mededinger vir Die Vaderland, die Afrikaanse Pers se vlagskipkoerant, uitbring. Uit 'n sakeoogpunt kon Viljoen maklik vir Strijdom die stryd aangesê het, maar vanweë sy ondergeskikte rol in die kabinet, moes hy die aftog blaas.[2]
Remove ads
Dagbreekpers het vinnig vooruitgegaan en binne 10 jaar skuldbriewe van £140 000 afgelos en reserwefondse opgebou wat die maatskappy se nominale kapitaal van £125 000 oortref het. Teen 1955 het die maatskappy 15 koerante en tydskrifte gedruk, sy eie sowel as ander uitgewers s'n, met 'n totale oplaag van amper drie miljoen. Reeds in 1953 kon die maatskappy sy eerste dividend van 6% uitbetaal en dit geleidelik verhoog tot 22,5% in 1968. Ook het Dagbreekpers Beperk al hoe meer handelsake beheer wat elkeen gespesialiseer het in die een of ander faset van die nuusblad- en uitgewersaak. Algaande is die handelsdrukkery, Hayne & Gibson, toegerus met die modernste en beste meganiese hulpmiddels om uiteindelik te kon ontwikkel tot die grootste onderneming van sy soort in Suid-Afrika.[1] Dr. Verwoerd het die blad beskou "as 'n kragtige draer van die gesonde Nasionale gedagte in die Noorde wat dit wel kon word sedert dit die eiendom van Afrikaanssprekendes geword het". Daarom het hy van sy kant al die moontlike gedoen om Dagbreekpers se bestaan en krag as 'n sakeonderneming te vestewig, aldus Jack Steyl.
Terwyl die jong Dagbreekpers van krag tot krag gegaan het, het 'n paar terugslae die Afrikaanse Pers Beperk sodanig verswak dat drastiese stappe nodig was om onherstelbare skade aan die maatskappy te keer. Daar was sprake dat 'n ander persgroep bystand kon verleen, maar op aanbeveling van Marius Jooste gryp dr. Verwoerd in en bewerkstellig samesmelting tussen die twee van die drie noordelike persgroepe (Voortrekkerpers sou eers in 1971 volg). Met die stigting van die Afrikaanse Pers (1962) Beperk op 1 Julie 1962 het die grootste Afrikaans persgroep van destyds tot stand gekom. Dagbreektrust het in beheer van die nuwe maatskappy gestaan. Die trust het bestaan uit dr. H.F. Verwoerd, min. Ben Schoeman, sen. Jan de Klerk (vader van Willem de Klerk en F.W. de Klerk), dr. Albert Hertzog (seun van genl. J.B.M. Hertzog wat in 1969 die Herstigte Nasionale Party sou stig), mnr. F.H. Odendaal, dr. M.S. Louw, mnre. Marius Jooste, Jim McIntyre, Tjaart van der Walt, dr. Ben Havenga, dr. Jan Steyn, mnre. Charles Hertzog, Wollie van Heerden en Jan Victor. Die Afrikaanse Pers (1962) Beperk het onmiddellik onder Dagbreektrust gestaan. Dr. Ben Havenga was voorsitter van die nuwe maatskappy. Marius Jooste was besturende direkteur en Jan Victor, voorheen hoofbestuurder van die Afrikaanse Pers Beperk, adjunkdirekteur.
Met die samesmelting van die twee maatskappye is Dirk Richard tot hoofredakteur van Dagbreek en Sondagnuus bevorder nadat hy vroeër nuusredakteur was en ook lid van die eerste redaksie toe die blad in 1947 in die lewe geroep is.
Die Afrikaanse Pers (1962) Beperk sou net nege jaar lank bestaan, want in 1971 smelt dit saam met die ander noordelike Afrikaanse persgroep, Voortrekkerpers, en vorm Perskor, wat op gelyke voet met die suidelike Nasionale Pers kon meeding.
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
Remove ads