Die luiperd (Panthera pardus), voorheen as bergtier of tier bekend,[2] is 'n spesie uit die katagtiges wat oor Afrika en Asië versprei is. Verder kom hy ook in Kaukasus en dus op die buitenste randgebied van Europa voor. Die luiperd is naas die tier, leeu en jaguar die vierde grootste grootkat. Die dier het 'n vaalgeel tot rooibruin pels met swart, rosetvormige kolle. 'n Melanistiese subspesie, die sogenaamde swart panter, word ook aangetref.
| Luiperd Tydperk: Sedert laat Plioseen of vroeë Pleistoseen | |
|---|---|
 | |
| 'n Luiperd (Panthera pardus) in die Serengeti-park, Tanzanië | |
| Wetenskaplike klassifikasie | |
| Koninkryk: | |
| Filum: | |
| Klas: | |
| Orde: | |
| Familie: | |
| Genus: | |
| Spesie: | P. pardus |
| Binomiale naam | |
| Panthera pardus Linnaeus, 1758 | |
 | |
| wêreldverspreiding | |
| Sinonieme | |
|
| |
Die luiperd (Panthera pardus) word in Afrika, Klein-Asië, Kaukasië, Transkaukasië, Mantsjoerye, Persië, Indië, China, Korea en Siberië aangetref. Die luiperd het die grootste verspreidingsgebied van alle groot katagtiges (genus Panthera). In Suid-Afrika kom die luiperd in groot dele van die Kaapse en Natalse kusstreke en ook in dele van Gauteng voor.
Gedurende die Pleistoseentydperk het die luiperd ook algemeen in Europa voorgekom. Die dier is besonder aanpasbaar en kan in rotsagtige gebiede, tropiese woude, grasland en droë of hoë koue streke oorleef. Vanweë sy aanpasbaarheid kon die luiperd die euwels wat 'n groeiende beskawing vir die diereryk inhou, beter as selfs die leeu oorleef. Daarom word luiperds nog in gebiede aangetref waar ander roofdiere lankal uitgeroei of verdryf is.
Die voortbestaan van die luiperd word egter steeds bedreig. Luiperds is in September 1975 in Suid-Afrika tot beskermde diere Afrika verklaar. Die maatreël moes ingevoer word omdat luiperds op groot skaal ter wille van hulle pelse gejag is en ook omdat hulle getalle in gebiede waar hulle 'n bedreiging vir veeboerdery was, drasties afgeneem het. Op die IUBN-rooilys van Bedreigde Spesies word luiperds as 'n byna-bedreigde spesie geklassifiseer.[3]
Bou
Luiperds verskil van streek tot streek wat kleur en grootte betref. Daar word verskeie subspesies onderskei, maar individuele verskille word so dikwels aangetref dat die indelings nie altyd betroubaar is nie.
Die sogenaamde swart panter is byvoorbeeld vroeër as ʼn afsonderlike spesie beskou, maar ondersoeke het later aan die lig gebring dat die verskynsel aan melanisme (die oormatige deponering van melanien) toegeskryf kan word. Daar is oor die algemeen tog duidelike kleurverskille tussen luiperds: die grondkleur is gewoonlik vaalgeel, maar in Persië is dit grys en in Java rooibruin.
Die luiperds wat in Afrika aangetref word, se rosette is gewoonlik kleiner en nader aan mekaar as die van die luiperds in Asië. Luiperds wat in dig beboste gebiede voorkom, is gewoonlik groter as die wat in savannes of halfwoestyne aangetref word, terwyl luiperds in die Ooste se pelse oor die algemeen langer is as dié wat in Afrika voorkom. Luiperds het 'n gemiddelde skouerhoogte van 70 cm, kan tussen 50 en 90 kg weeg en is gemiddeld 3 m lank, waarvan byna 1 m deur die stert in beslag geneem word. In vergelyking met byvoorbeeld die jagluiperd (Acinonyx jubatus) het die luiperd 'n groot kop, 'n dik nek en kort bene.
Die mannetjies en wyfies lyk eenders, maar eersgenoemde is gewoonlik groter. Die luiperd se beenkonstruksie is van so 'n aard dat dit die skok van 'n sprong baie goed kan absorbeer. Die snorbaarde en tashare (vibrissae) aan die voorpote is sensitief vir aanraking en van besondere belang wanneer die dier byvoorbeeld die grootte van 'n opening moet skat.
Soos alle ander katagtiges maak die luiperd hoofsaaklik op sy ore en oë staat om te jag, en hul reuksin is nie hierin bepalend nie. Die luiperd se belangrikste wapens is sy geweldige sterk kake en vlymskerp kloue. Daar is 5 kloue aan die voorpote en 4 aan die agterpote. Die luiperd het swart kolle aan die nek en voorpote, maar op die lyf is dit in rosette gegroepeer. Die dier se pels dien as uitstekende kamoeflering: in bome en onder bosse smelt die luiperd se pels heeltemal met die skadukolle saam.
Lewenswyse
Die luiperd is ʼn alleenlopende nagdier. Luiperds wat in gebiede woon waar hulle nie bedreig word nie, sal egter gedurende die dag ook jag. Andersins hou hulle bedags in bome of ander skuilplekke en jag snags.
Die luiperd se dieet bestaan uit enige boksoort, ape, bobbejane, kleiner soogdiere en selfs reptiele en kleinerige roofdiere. Leeuwelpies wat alleen gelaat word en gedugte teenstanders soos ystervarke en jakkalse, word ook gejag.
Vrugte, gras en eiers vul dikwels die dieet aan. Wanneer wild nie volop is nie, vorm vis net so 'n belangrike deel van die luiperd se dieet. Die luiperd is bekend vir sy uitgeslape jagmetodes. Sommige navorsers skryf dit toe aan die feit dat die luiperd oor 'n redenasievermoë beskik. Daar word gesê dat die luiperd altyd, anders as die leeu, sy prooi teen die wind op bekruip.
Die luiperd se aanval is altyd onverwags. Wanneer hy nie sy prooi uit 'n boom bespring of by ʼn watergat inwag nie, bekruip hy hom met sy pens laag op die grond totdat hy naby genoeg is om die prooi te bespring. Die luiperd byt dadelik die prooi se slagare af, maar soms is die trefslag van die sprong hard genoeg om die prooi dood te maak. Luiperds het blykbaar 'n voorkeur vir warm bloed, maar die ingewande bly onaangeraak.
Wanneer die luiperd werklik dors is, sal hy die inhoud van die blaas oplek. Die luiperd is 'n besonder netjiese vreter, en bestee baie sorg daaraan om geen bloed aan sy pels te kry nie. Hy begin gewoonlik eers aan die borskas en blaaie van sy prooi vreet en laat die boude vir laaste. Vanweë sy geweldige krag kan die luiperd maklik sy prooi tot in die mik van ʼn boom en buite bereik van ander roofdiere opsleep.
Die luiperd keer herhaaldelik terug na die karkas en vreet tot net die vel oorbly. Die dier drink water nadat hy gevreet het, en sal slegs by uitsondering sy maaltyd onderbreek om water te gaan drink.
Voortplanting
Die mannetjies en wyfies kom net gedurende paartyd bymekaar; daar is egter nie ʼn bepaalde paartyd nie. Sommige navorsers beweer dat luiperds lewenslank by een maat bly, maar ander meen dat luiperds met elke paartyd opnuut 'n maat gaan soek.
'n Luiperd hou gewoonlik by sy of haar bepaalde gebied ('n territorium), en dié word afgebaken deur bome te reukmerk. Die hougebied van 'n mannetjie is tipies baie groter as dié van 'n wyfie. Gedurende die paartyd en daarna oorvleuel die gebied van 'n wyfie soms met die van die mannetjie. Vreemde mannetjies word egter nie in die gebied toegelaat nie en hewige gevegte vind soms tussen hulle plaas. Die welpies word na 'n dratyd van 93 tot 103 dae gebore.
ʼn Werpsel kan uit tot 6 kleintjies bestaan, maar die gemiddelde aantal per werpsel wissel tussen 2 en 4. Daar is 'n groot sterftesyfer onder jong luiperdwelpies omdat hulle dikwels alleen gelaat word wanneer die wyfie gaan jag of water drink, en hulle dan die prooi van ander roofdiere word. Die mannetjie versorg die wyfie vir 'n paar dae na die geboorte en dra kos aan, maar sy verwilder hom gou en versorg self die welpies. Dit gebeur soms dat die hele familie vir 'n onbepaalde tyd by mekaar bly, maar net in uitsonderlike gevalle.
Die welpies word blind gebore en hulle pelse is wollerig en nog nie duidelik gespikkel nie. Hulle oë gaan na 'n paar dae oop en op 4 maande is hulle gespeen. Aanvanklik verteer die wyfie eers die vleis vir die welpies, maar nadat hulle gespeen is, kan hulle reeds saam met die wyfie gaan jag. Die welpies verlaat die sorg van die wyfie wanneer hulle ongeveer een jaar oud is. Jong luiperds is eers op 3-jarige ouderdom geslagsryp. Luiperds het 'n leeftyd van 23 tot 25 jaar.
Kenmerke
Die afmetings en massa van die luiperd wissel binne die groot verspreidingsgebied. Oor die algemeen is die boslewende luiperds meestal kleiner en meer gedronge, terwyl dié wat in die oop ruimtes leef in die reël slanker en groter gebou is. Die luiperd word 90–190 cm lank, sonder die 60–110 cm lange stert ingereken.
Die luiperdmannetjies weeg ongeveer 40–90 kg en het 'n skouerhoogte van 70–80 cm. Die wyfies is omtrent die helfte so groot en weeg slegs ongeveer 30–60 kg. Klein wyfies het 'n skouerhoogte van 45 cm. Die luiperds wat in die Kaapse floraryk hou, soos die Kaapse luiperd (Panthera pardus melanotica), weeg dikwels slegs 20–30 kg.
Pelspatroon
Die pelspatroon wissel dikwels baie van subspesie na subspesie, maar ook van individu na individu wat in dieselfde habitatgebied voorkom. Die pelsrosette is byna altyd in rye al met die rug langs gerangskik. Op die bors en laer hals word dikwels aarbeivormige rosetvlekke gevind wat saamsmelt om 'n kraag of "halsband" te vorm.
Op die bokant van die lang stert loop die rosette langs die middellyn voort. Die rosette word na die stertpunt toe al minder duidelik, maar kan soms tot etlike dwarsringe saamsmelt. Die onderkant van die stert is egter na die stertpunt toe baie lig tot wit. Die pens en die boonste binnekante van die bene is eweneens sonder rosette en wit, geelwit of in oorgaande grys gekleur. Verder na die pote heen is soliede vlekke te vinde, wat na onder al hoe kleiner word. Net so is op die kop en die boonste nek en hals slegs swart soliede vlekke aanwesig. Die boslewende luiperds is oor die algemeen skerper gekleur as luiperds op die oop veld.
Swartluiperds
In die hoogliggende gebiede en reënwoude kom 'n swart variëteit soms voor wat bekend staan as die swartluiperd of panter. Dit is nie 'n afsonderlike spesie nie. Hierdie verskynsel van die swart (melanistiese) pels is oorerflik en word deur 'n enkele (monogenetiese) geen resessief oorgeërf.
Daarmee kan die erflike aanleg ook by 'n normaalgevlekte luiperd aanwesig wees, of dit kan in 'n werpsel swart kleintjies tussen normaalgevlekte welpies voorkom. Om so 'n swart variëteit voort te bring, verg baie inteling. Indien die dier dwarsweg of onder skuins lig waargeneem word, kan mens egter ook by swartluiperds die tipiese (hoewel dowwe) rosette raaksien. In sommige gebiede, soos op die Maleisiese Skiereiland is tot 50 persent van alle luiperds swart. In Afrika kom swartluiperds die meeste in die Ethiopiese Hoogland voor. In 2002 is 'n swartluiperd by die Kudu Game Ranch naby Lydenburg gefotografeer.[4]
Sintuie
Die ore is gerond. Die gehoorsintuig is uitstekend ontwikkel. Luiperds kan baie hoë (vir die mens onhoorbare) frekwensies van tot 45 000 Hertz hoor. Die oë is na voor gerig en toon 'n breë oorvleueling van die gesigsveld. Dit skep vir hulle 'n uitstekende stereoskopiese visie.
Bedags is die gesigsvermoë ongeveer soortgelyk aan dié van 'n mens; snags kan die luiperd egter vyf tot ses keer beter sien: Luiperds kan die ronde pupille baie wyd oopmaak, sodat selfs swak lig die oog kan binnedring; verder besit luiperds soos alle katsoorte 'n weerkaatsende lagie agter die netvlies, die sogenaamde tapetum lucidum (kleurvlies), wat deur terugspieëling die ligopbrengs laat toeneem. Die reuksin is ook uitstekend ontwikkel.
Fotogalery
'n Swartluiperdpaar by die Rhino & Lion Natuurreservaat, Kromdraai, Suid-Afrika
'n Wyfie verlaat haar gunstelingboom waarin sy die warmste middagure verwyl het – Londolozi, Sabi Sand-wildreservaat, Suid-Afrika
'n Aanvallende jong luiperd in die Suid-Afrikaanse provinsie Gauteng.
'n Eenoog-luiperd in die Krugerwildtuin, Suid-Afrika
'n Javaanse luiperd met kenmerkende rooibruin pels
Sien ook
Bronnelys
- Wêreldspektrum, 1982, ISBN 0908409583, volume 17, bl. 176
- Soogdiere van die Krugerwildtuin en ander Nasionale Parke (1979). Saamgestel deur Die Nasionale Parkeraad. 'n Publikasie van die Raad van Kuratore vir Nasionale Parke van die Republiek van Suid-Afrika. ISBN 0-86953-027-5.
Verwysings
Verdere leeswerk
Eksterne skakels
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
