Katrivier-nedersetting

Die Katrivier-nedersetting was 'n onsuksesvolle poging van die Kaapkolonie om sy oosgrens teen aanvalle tydens die Kaapse grensoorloë te versterk.

Ligging

Die Katrivier-nedersetting is in 'n vallei in die bolope van die Katrivier, aan die westekant van die Amatolaberge, ten noorde van Fort Beaufort en tussen die Koonaprivier en die Tyhumerivier (of Tjumirivier). Daar word op 'n groot deel van die vrugbare grond tans met lemoene onder besproeiing geboer.

Vestiging

In 1829 het 'n mag onder die kommandant-generaal van die Oos-Kaap, kapt. Andries Stockenström, die Xhosas onder Maqoma, 'n seun van Gaika, uit die bolope van die Katrivier en die hele Neutrale Gebied (tussen die Groot-Visrivier en die Keiskammarivier) verdryf omdat die Xhosas die blanke boere se vee gesteel het. Eno, Tjalie en Botman en hul volgelinge het egter hulle plundertogte in die vallei voortgesit. In 1833 is alle Xhosas uit die Neutrale Gebied verdryf en is 'n militêre beheerpunt by Elandspos (die huidige Seymour) gestig om die situasie te hanteer. Ordonnansie 50 van 1828 het 'n einde gebring aan die beheer op Khoi-rondlopery. Met dit in gedagte het Stockenström in April 1829 aan die goewerneur voorgestel om Khoi aan die bolope van die Katrivier op kleinhoewes te vestig. Dit sou die Khoi leer om op een plek te bly woon en om landbou te beoefen. Hulle kon dan help met die grensverdediging en sou dien as 'n buffer tussen die Xhosas en die blanke boere in die Kaapkolonie.

Dorpies

Die Khoi is in verskeie gehuggies gevestig elkeen onder 'n hoof wat wet en orde moes handhaaf. Geen landdros is oor hulle aangestel nie, maar slegs een veldkornet vir die hele nedersetting van ongeveer 650 vk. km. Dorpies wat bekend geword het, was Buxton, Hertzog (nou Mhlangeni), Philipton, Readsdale, Lushington, Fairbairn en Lower Blinkwater. Amptenare van die Londense Sendinggenootskap is meesal vereer in die naamgewing. Op versoek van die inwoners van die streek is die distrik in 1884 herdoop tot Stockenström.

Grensoorloë

Soos die bedoeling was, het die Khoi in die volgende grensoorloë aan die kant van die Britse regering en die Kaapkolonie geveg. Tydens die Sesde Grensoorlog (1834–1836) het die Koi groot verliese gely toe hul huise en landerye vernietig is. Met die Oorlog van die Byl (1846–1847) het hulle weer alles verloor. Die koloniale owerheid het onsimpatiek teenoor hul verliese gestaan en geen vergoeding daarvoor aangebied nie. Boonop het die Khoi ongelukkig gevoel omdat hulle deur die Britse amptenare en die blanke boere van die omgewing verplig is om op die boere se landerye te werk. Oorbevolking en 'n gevoel van onveiligheid het tot hul ontevredenheid bygedra.

Katrivier-rebellie

Tydens die Agtste Grensoorlog (1850–1853) steun die Khoi van die Katrivier-nedersetting onder leiding van Hermanus Matroos, 'n Xhosa-Khoibendeleier, en Willem Uithaalder, 'n Khoi-rebelleleier, hul erfvyand, die Gaikas, Temboes, die Galekas en rebellerende swart konstabels teen die Britse koloniale magte. Hierdie rebellie van die Khoi verleng die oorlog, omdat die Khoi goed bekend was met die vegtegnieke van die blanke soldate en boere. Die Khoi val militêre buiteposte tot by Fort Beaufort aan en die Khoi-garnisoen by Fort Armstrong muit. Ook veroorsaak die rebellie dat die burgers van die oostelike distrikte nie aanmeld vir kommandodiens nie, omdat hulle hul eie huis en haard wil beskerm. Eers op 22 Februarie 1851 word die rebelle deur genl. sir Henry Somerset uit Fort Armstrong verjaag en aan die einde van die maand is die rebellie onderdruk. 'n Proklamasie gedateer 19 Maart 1852 het die Khoi se eienaarskap van die nedersetting ontneem. Mettertyd het blanke boere hulle daar gevestig.

Skildery

In die Africana Museum is 'n waterverfskildery uit 1838 van die Katrivier-nedersetting deur Henry Butler.

Bibliografie

• Pretorius, Fransjohan (red.): Geskiedenis van Suid-Afrika. Van voortye tot vandag. Kaapstad: Tafelberg, 2012. ISBN 978-0-624-05466-5
• Raper, P.E.: Streekname in Suid-Afrika en Suidwes. Kaapstad: Tafelberg. 1972. ISBN 0-624-00182-2