Iravan xonligi
From Wikipedia, the free encyclopedia
Iravan xonligi (ozarbayjoncha:ایروان خانلیغی; forscha:خانات ایروان, translit. Xānāt-e Iravān;) — Ozarbayjon xonliklaridan biri, Nodirshoh Afshor va Afshor Nafardan keyin Chuxursad beylerbeyi asosida shakllangan va 1747-1828-yillarda mavjud boʻlgan tarixiy feodal davlat. XVIII – asrning oʻrtalarida Iravan xonligiga Mirmehdi xon tomonidan asos solingan. Iravan xonligi Qorabogʻ, Naxichevan va Maku xonliklari, Usmonli imperiyasi bilan, Borchali va Gazax sultonlari bilan chegaradosh edilar. Markazi Iravan (Yerevan) shahri edi.[6]
Iravan xonligi خانات ایروان | |||||||
| |||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|
| |||||||
İravan xanlığı (1800) | |||||||
Poytaxti | Iravan | ||||||
Dini | Islom (Shialik)[1] | ||||||
Pul birligi | Garapul[2], İravan tumani[3] | ||||||
Maydoni | 19.400 km[4] | ||||||
Aholisi | taxminan 134.646[5] Ozarbayjon turklari - 99,609 | ||||||
Xon | |||||||
- 1747–1751 | Mirmehdi Xon | ||||||
- 1806–1827 | Huseyngulu Xon | ||||||
Mirmehdi xondan keyin Xuseynali xon hukmronligi davrida Iravan xonligi mustahkamlandi. Xuseynali xonning oʻgʻli Muhammad xan Gajar davrlari Iravan xonligida eng uzoq xon davri hisoblanadi. Muhammad xon 21 yil davomida Iravan taxtiga oʻtirdi.
Muhammad xondan keyin Xusaynngulu xon Gajar hokimiyatga keldi. Uning boshqaruvi davrida Iravan Rossiya imperiyasining vayronagarchilik yurishlariga duchor boʻlgan. Xusaynngulu xonning hukmronligi Iravan xonligi madaniyati choʻqqisiga chiqqan davr edi. Iravandagi Goy masjid va Sardarobod tumanidagi shu nomdagi qalʼa Xuseynngulu xonning buyrugʻi bilan qurilgan.
XIX asr oxiri – XX asrning boshlarida Iravanda ozarbayjon nomlari bilan oʻnlab koʻchalar boʻlgan. Ushbu koʻchalar qadimgi Yerevanda mashhur boʻlgan: Shariat, Karvansaray, Gala, Sulton, Cholmekchi, Naxchivan, Bozor, Dashli, Pasha xon, Gariblar oʻchogʻi, Deyirmanli, Masjid, Mehnat bozori, Tepebashi, Qabriston, Naib, Mir Jafar, Rustam xon, Imomra, Korbulag, aka, Ketan, Dukanli, Sallaxlar va boshqalar.
Bogʻlar erlari Iravan va uning atrofida 1473 bogʻ bor edi, shundan 772 tasi shahar ichida edi. Sardar bogʻi, Dalma, Abbosdarasi, Abuxayat, Keshagli, Gizilgʻala, Dere bogʻi, Savzikari, Xosrovobod, Soyudlu, Gul vodiysi, Kankan, Kerpixhana bogʻlari nomlari Yerevandan juda uzoqda tarqalgan. Yerevan bogʻlarining baʼzi mahsulotlari quritilgan shaklda Yevropaga eksport qilindi[7].
Iravandagi 15 ga yaqin masjid va ikkita arman cherkovining nomlari tarixiy adabiyotda qayd etilgan. Moviy masjid (yoki Huseynali xon), Gala masjidi (Sardar yoki Abbos Mirzo), Shah Abbos, Tepebashi, Zal xon (yoki shahar), Sartib xon, Hoji Novruzali aka, Demirbulag, Hoji Jafar aka, Rajab posho, Muhammad Sartib xon, Hoji Inam masjidlarining minoralari uzoqdan Yerevanning musulmon shahar boʻlganligini koʻrsatar edi. Armanistonda Sovet hokimiyati oʻrnatilgandan soʻng masjidlar birin-ketin yoʻq qilindi. Moviy masjid, Janubiy Kavkazdagi eng katta masjid, Iravanda tarix muzeyiga ega edi va Zal Xon masjidi rassomlarning koʻrgazma zaliga aylandi. Faqat Demirbulag masjidi 1988-yilgacha oʻz maqsadiga erishdi va hozirda masjid yer yuzidan oʻchirildi va uning oʻrniga baland qavatli bino qurildi. Shaharda mavjud boʻlgan Pogos-Petros va Katogke cherkovlari, masjidlar bilan bir qatorda shaharga armanlarning kirib kelishini taʼminlash uchun xristian missionerlari hisobiga qurilgan.[7]
1827-yil 6-oktabrda Iravan xonligi ruslar tomonidan ishgʻol qilindi va bu ishgʻol 1828-yil 10-fevralda Turkmanchay tinchlik shartnomasi bilan mustahkamlandi. Ushbu shartnomaning 15-moddasiga binoan, Gajarlar va Usmonli imperiyasi hududida yashovchi arman aholisi Janubiy Kavkazga, shu joylarga koʻchirilgan.[6]