现今此主教座堂的名称通常引亚美尼亚语称为Անիի մայր տաճար（Anii mayr tačar）或引土耳其语称为Ani Katedrali，[5]其意义皆为“阿尼主教座堂”。虽如此，历史上则以亚美尼亚语称其为Անիի Կաթողիկե（Anii Kat’oġike）。[6][7][b]座堂还有其他称呼，其一为阿尼诞神女教堂[需要解释]（亚美尼亚语：Անիի Սուրբ Աստվածածնի եկեղեցի，罗马化：Anii Sowrb Astvaçaçni ekeġec’i，[c][1][9]土耳其语：Meryem Ana Katedral，[10]英语：Holy Mother of God Church of Ani），其一为阿尼大教堂（亚美尼亚语：Մեծ Կաթողիկե，罗马化：Meç Kat’oġike，[11]土耳其语：Büyük Katedral，[12][13][14]英语：Great Cathedral, the）。
座堂之锥形穹顶上原矗立有银质的十字架，堂内则悬有斯姆巴特二世自印度购来的水晶枝形吊灯。1010年代，卡托利科斯萨尔基斯一世（英语：Sarkis I of Armenia）在任期间，座堂旁侧建立起献予以里普西梅为首之众童贞修女的陵墓，筑于从瓦加尔沙帕特（埃奇米阿津）携来的殉道修女之部分遗骸上。[26]1040年代至1050年代座堂东西墙上留下铭文记录城市工程，诸如修复城墙、安装水管及减轻阿尼居民之税负等等。[1]
自1996年起阿尼由世界建筑文物保护组织（英语：World Monuments Fund）（WMF）列入世界建筑文物保护计划中。[59]2011年5月，WMF组织会同土耳其文化部发起保护项目，由美国国务院下辖之文化保护大使基金（英语：Ambassadors Fund for Cultural Preservation）资助，[60]着力保存主教座堂及其附近的赎世主教堂。[61]在此计划之前，座堂周围已装有钢制框架，保护其开裂的砂岩墙壁不致坍落。[59]WMF表示其将与在土耳其的合作组织Anadolu Kültür为座堂的“加固与保护”而效力。[62]土耳其文化部部长埃尔图鲁尔·居纳伊（英语：Ertuğrul Günay）发布声明，称“给予曾经辉煌的建筑，比如阿尼主教座堂和其他教堂，它们的遗迹以新生，我们希望这样可以为这一片地区带来新的经济机遇。”[61][63]亚美尼亚官员对此报以怀疑态度。[64]据亚美尼亚古迹遗址保护协会（ICOMOS-Armenia）主席加吉克·久尔江（Գագիկ Գյուրջյան，罗马化：Gagik Gyowrǰyan）的说法，土方文化部驳回了Anadolu Kültür组织和亚方所达成之在修复工作中引进亚美尼亚专家的初步协议。Anadolu Kültür理事长奥斯曼·卡瓦拉则言亚土双方缺乏正式的双边关系，这一情况可能使得亚美尼亚专家置身项目之中受到阻碍。在2011年所作一次采访中，卡瓦拉表示项目预估获投一百万美元款项，计划于2012年开始，四年内结束。[65]建筑师亚武兹·厄兹卡亚（Yavuz Özkaya）曾参与在阿尼开展的项目工程，于2014年3月其说明项目进展，指主教座堂之保护与修复已经完成研究，业已开始实行。有关的工作包括清理屋顶、于西墙南墙之间分裂处安装临时架构、加固工作、以适当方式补全屋瓦，以及采取预防措施。[66]
阿尼主教座堂为一座带有穹顶的集中式巴西利卡建筑。[f]建筑史学家理查德·克劳特海默（英语：Richard Krautheimer）在其著作中认为其平面布局源出7世纪亚美尼亚的建筑物塔林主教座堂，二者间区别甚小。[73]穹顶由帆拱支撑，而“矗立于四个筒形拱顶之上，拱顶往上抬起，形成十字架形的平面，顶部作成人字形屋顶。”于座堂内部，“不与墙体连附的支墩将空间划分为三个廊道（英语：Aisle#Church_architecture），其间的中殿以东侧的半圆形后殿（apse，后径译为“后殿”）为尽头，两边是二层高的侧礼拜堂。”[74]艺术史学家西拉尔皮·德尔涅尔谢相（英语：Sirarpie Der Nersessian）提出座堂的内部“通过比例的和谐”而显得气魄雄伟，又补充道“假连拱带着修长的柱子与华饰的拱，门窗的周围雕刻着精巧交织的图样，这些都增进了外观的美。”[75]
阿尼主教座堂长34.3米，宽24.7米，[a]原高38米，[4]当时为阿尼第二高的建筑，次于高50米的加吉卡申（Գագկաշեն，罗马化：Gagkašen或Գագիկաշեն，罗马化：Gagikašen）教堂。[6]以亚美尼亚建筑的标准观之，座堂实属巨构。[9]建筑史学家穆拉德·哈斯拉强表示，座堂相对庞大的体量及富丽的装饰即象征了巴格拉提德王朝治下亚美尼亚国家地位的复兴。[1]克里斯蒂娜·马兰奇则提出其自称为“极其试探性的”假说，猜想主教座堂相对较大的规模或许为“梯里达底对广阔的连续空间之记忆的反映”，这一“广阔的连续空间”正属于君士坦丁堡的圣索非亚大教堂，梯里达底主持过其穹顶的修复工作。[78]然而以欧洲的标准衡量，座堂则显得小，英国旅行家H·F·B·林奇（英语：H. F. B. Lynch）即如此描述，其又写道：“虽然如此，它仍是一座庄严的建构。它带着那人无法定义的质与美留下的印记，能让观者心中升起一阵欢悦的震颤，几无例外。”[79]意大利人路易吉·维拉里（英语：Luigi Villari）曾旅行高加索地区，在其1906年所著书籍中记载：“从远处看它似乎不过平平是个长方形的房子，建筑上不带多的装饰。但是走近细细观察，就确实能看出这座建筑物是真有非常的美丽，有最完备的比例。”[80]
学者马丁·康韦（英语：William Martin Conway）认为亚美尼亚马尔马申修道院的主堂（推定建于988年－1029年间）即为阿尼主教座堂的缩微仿建。[88]理查德·克劳特海默则在书中述及马尔马申的教堂同阿尼主教座堂的外墙皆“以假连拱环环相链，假连拱之下由纤细的小柱支撑，柱子或成单，或结对。”[73]不过这两座教堂之间在结构上也存在显著的差异。[89]建筑师斯捷潘·姆纳察卡尼扬（英语：Stepan Mnatsakanian）即提到二者相似之处只限于外部装饰，其平面设计明显有别。[90]
Եկեղեցու ներսի այդպիսի լուծումը, հատկապես մույթերի՝ ջլաղեղների նմանությամբ մասնատումը XII–XIV դդ. դարձել են Արմ. Եվրոպայում ձևավորված ու տարածված գոթական ճարտարապետության բնորոշ հատկանիշները: 中译：这些元素，其中尤以用肋的形式建造的飞扶壁（“飞拱”）为甚，正是哥特式建筑的共同特征，这一式样在西欧是从十三四世纪起源传播的。[1]
Petrosyan, Sargis; Petrosyan, Lusine. Անին և Երվանդունիները，「阿尼与亚美尼亚的奥龙特王族」. Research Papers (Shirak Armenology Research Center - National Academy of Sciences of Armenia). 2014, (14): 27 [2021-09-27]. （原始内容存档于2017-01-08） （亚美尼亚语）. Անիում Սուրբ Աստվածածնի պաշտամունքի մասին է խոսում այն փաստը, որ քաղաքի ամենաբարձր շինությունը' Մայր տաճարը (Կաթողիկե եկեղեցին), ձոնված Էր նրան:
Matevosyan, Karen. Արուճի և Թալինի պատմության էջեր，「阿鲁奇与塔林的历史」. Etchmiadzin. 2009, 65 (1): 52 [2021-09-27]. （原始内容存档于2020-08-02） （亚美尼亚语）. Եկեղեցիներին տրվող «Կաթողիկե» անունն ունի երկու նշանակություն՝ գմբեթավոր և գլխավոր։ Այդպես են կոչվել էջմիածնի Մայր տաճարը, Դվինի կաթողիկոսարանի եկեղեցին, ավելի ուշ՝ Անիի Մայր տաճարը։
Erzeneoğlu, Abdulkadir. Ani Harabeleri, günümüzde yeterince tanınmadı. Cihan News Agency. 2012-04-26 （土耳其语）. ... 1001 yılında yapımı tamamlanan Büyük Katedral yani Fethiye Cami ... 中文大意：“……大教堂，即费特希耶清真寺，其完工于1001年……”[失效链接]
Hacikyan, Agop Jack; Basmajian, Gabriel; Franchuk, Edward S.; Ouzounian, Nourhan. The Heritage of Armenian Literature: From the sixth to the eighteenth century. Detroit: Wayne State University Press. 2002: 183. ISBN 978-0-8143-3023-4.
Piltz, Elisabeth. From Constantine the Great to Kandinsky: Studies in Byzantine and Post-Byzantine Art and Architecture. Archaeopress. 2007: 24. ISBN 978-1-4073-0104-4. 阿尼带有穹顶的主教座堂由著名建筑师梯里达底建起，其人曾修复君士坦丁堡圣索非亚大教堂坍塌的圆顶，斯姆巴特二世国王于989年死前不久委其以任务，以应其继任者加吉克一世国王的统治。[需要解释]
Historic City of Ani. UNESCO. 2012. （原始内容存档于2016-07-12）. 阿尼主教座堂是该地区最重要的建筑之一。此建筑由亚美尼亚王斯姆巴特·巴格拉图尼二世委命，而在其继任者之妻卡特拉尼德王后主持下于1001年竣工。其建筑师梯里达底也参与了君士坦丁堡圣索菲亚大教堂穹顶的修复工作。
Kazaryan, A.; Mikhaylov, P. Ани，「阿尼」. Orthodox Encyclopedia Volume II. Russian Orthodox Church: 433–434. 2009-03-03 [2021-09-27]. （原始内容存档于2021-11-07） （俄语）. Кафедральный собор А. (989–1001, наос 22´ 34 м, зодчий Трдат), 4-столпный крестово-купольный храм, построен при католикосе Хачике I Аршаруни. 中文大意：阿尼主教座堂（989年－1001年，其内殿为22×34米，建筑师为梯里达底）为一具有四支柱的十字形穹顶教堂，在哈奇克一世阿尔沙鲁尼（Խաչիկ Ա Արշարունի，罗马化：Xačik A Aršarowni）在任期间建造。
Talbot Rice, David. The Appreciation of Byzantine Art. Oxford University Press. 1972: 179. 阿尼主教座堂，一座带有尖券和中央穹顶的纵向石造建筑，建于1001年前后，其内部在每个角落都惊人地显示出哥特特征，还有其他众多同样密切相似之处可供援引。
Stone, Nira; Stone, Michael E. The Armenians: Art, Culture and Religion. Chester Beatty Library. 2007: 48. ISBN 978-1-904832-37-9. The cathedral in Ani was completed in ad 1001.
Matevosyan, Rafayel. Անին արքունի աթոռանիստ և մայրաքաղաք，「作为王家居所及都城的阿尼」. Lraber Hasarakakan Gitutyunneri. 1978, (5): 93–94 [2021-09-27]. （原始内容存档于2021-05-17） （亚美尼亚语）. Սմբատ Բ ֊ն սկիզբ դրեց նոր կաթողիկեի կառուցմանը Անիում, որը ավարտվեց 1001 թ.՝ Գագիկ Ա֊ի օրոք։ Այսպիսով կաթողիկոսարանը տեղափոխվեց մայրաքաղաք, որտեղ կենտրոնացավ թե՛ աշխարհիկ և թե՛ հոգևոր գերագույն իշխանությունը: 中译：斯姆巴特二世开始在阿尼建造一座新的主教座堂，而在加吉克二世治下的1001年竣工。由此（亚美尼亚使徒教会的）教座[需要解释]移到都城，其处遂汇集了世俗和宗教两边的最高统辖。
Barseghian, Lavrenti. Կրկին անգամ Անի-Երերույք պատմա-հնագիտական միջազգային արգելոց կազմակերպելու հարցի շուրջ，「再谈阿尼-耶烈鲁伊克国际历史考古保护区的组织」. Issues of the History and Historiography of the Armenian Genocide. 2003, (8): 7 [2021年9月27日]. （原始内容存档于2017年1月8日） （亚美尼亚语）. Նախնական տվյալների համաձայն 1988թ. դեկտեմրերի 7-ի երկրաշարժից մեծապես տուժել է հայ ճարտարապետության գլուխգործոցներից մեկը' Անիի Մայր տաճարը, որը կառուցվել է 1001 թվականին: Փլուզվել է տաճարի հյուսիս-արևմտյան անկյունը, որի հետևանքով խարխլվել է ամբողջ կառույցը և եթե անհրաժեշտ վերանորոգման և ամրացման աշխատանքներ չձեռնարկվեն, ապա մոտ ապագայում ավերակի կույտի կվերածվի դեռևս կանգուն եկեղեցին: 中译：根据初步的信息，建于1001年的阿尼主教座堂，亚美尼亚建筑的一大杰作，在1988年12月7日的地震中大受毁坏。其西北角已经崩塌，由是整个结构遭到了破坏。如不进行必要的修复和加固，教堂将会坍塌。
Wharton, Alyson. The Architects of Ottoman Constantinople: The Balyan Family and the History of Ottoman Architecture. I.B. Tauris. 2015: 62. ISBN 978-1-78076-852-6.
Krautheimer, Richard. Early Christian and Byzantine Architecture. Penguin Books. 1965: 234. 外墙覆盖有雕刻作装饰，如同阿赫塔玛尔的教堂那样；又或者其如同阿尼和马尔马申（986年－1029年）的大教堂那样以假连拱环环相链，假连拱之下由纤细的小柱支撑，柱子或成单，或结对……戈沙万克建于928年－953年的修道院和阿尼建于989年－1001年的主教座堂都运用了塔林主教座堂的平面设计，只有小的区别。
Kazaryan, Armen. The "Classical" Trend of the Armenian Architectural School of Ani: The Greco-Roman Model and the Conversion of Medieval Art. Torlone, Zara Martirosova; Munteanu, Dana LaCourse; Dutsch, Dorota (编). A Handbook to Classical Reception in Eastern and Central Europe. John Wiley & Sons. 2017: 533. ISBN 978-1-118-83271-4.
Buxton, David Roden. Russian Mediaeval Architecture with an Account of the Transcaucasian Styles and Their Influence in the West. Cambridge University Press. 1937: 90–91.
Conway, Martin. Churches of northern Armenia. Country Life. 1916-02-19, 39: 247. .……亚历山德罗波尔附近马尔马申已成废墟的女修道院……教堂（建于988年－1029年间）是阿尼主教座堂的缩微仿建，不过其穹顶有多座山墙，与当时普遍的情况相合。
Wolańska, Joanna. The Designs of Józef Mehoffer for the Armenian Cathedral in Lvov (1907–1913): Circumstances, Sources of Inspiration and Execution. Artibus et Historiae. 2010, 31 (62): 189–231. JSTOR 25822481.
Kite, Stephen. 'South Opposed to East and North': Adrian Stokes and Josef Strzygowski. A study in the aesthetics and historiography of Orientalism. Art History. 2003-09, 26 (4): 505–533. doi:10.1111/j.0141-6790.2003.02604002.x.
Stewart, Cecil. History of Architectural Development: Early Christian, Byzantine and Romanesque Architecture. Longman. 1959: 80. 亚美尼亚建筑最为重要的范例可在都城阿尼找到，其中最重要的是为主教座堂……此建筑最吸引人的特色在于其尖券与拱顶，以及柱子成簇或者结对的式样，这种式样是哥特风格的。
Garsoïan, Nina G. Sirarpie Der Nersessian (1896–1989). Damico, Helen (编). Medieval Scholarship: Biographical Studies on the Formation of a Discipline: Religion and Art. Routledge. 2015: 300. ISBN 978-1-317-77636-9.，引自Der Nersessian. Armenian Art. 1977: 101.
Der Manuelian, Lucy. Ani: The Fabled Capital of Armenia. Cowe, S. Peter (编). Ani: World Architectural Heritage of a Medieval Armenian Capital. Peeters: Leuven Sterling. 2001: 7. ISBN 978-90-429-1038-6.
General Outlook. Turkey Weekly Macro Comment. Yapı Kredi Bank, Strategic Planning and Research Section: 2–3. 2010-10-11 [2016-07-14]. （原始内容存档于2014-01-22）.
Maranci, Christina. The Architect Trdat: Building Practices and Cross-Cultural Exchange in Byzantium and Armenia. Journal of the Society of Architectural Historians. 2003, 62 (3): 294–305. JSTOR 3592516. doi:10.2307/3592516.
Watenpaugh, Heghnar Zeitlian. The Cathedral of Ani, Turkey: From Church to Monument. Mohammad, Gharipour (编). Sacred Precincts: The Religious Architecture of Non-Muslim Communities Across the Islamic World revised. Brill Publishers. 2014b: 460–473. ISBN 978-90-04-28022-9. doi:10.1163/9789004280229_027.
西立面
内部观
南立面细部
西立面及南立面，其后为赎世主教堂
