Gánà
From Wikipedia, the free encyclopedia
Gánà IPA: [gá.nà], jẹ́ orílẹ̀-èdè ní ìhà ìwọ̀-oòrùn ilẹ̀ Afíríkà. Ní ìfọwọ́sí ''Republic of Ghana", jẹ́ orílẹ̀-èdè kan pẹ̀lú Gulf of Guinea àti Òkun Àtìláńtíìkì, ní orílẹ̀-èdè Ìwọ̀-oòrun Afíríkà. Gbígbà ibi-ilẹ̀ kan ti 238,535 km2 (92,099 sq mi), Gánà ń ko Ivory Coast ní ìwọ̀-oòrun, Burkina Faso ní àríwá, Tógò ní ìlà-oòrun, àti Gulf of Guinea àti Òkun Àtìláńtíìkì ní gúúsù. Ìlú Gánà túmọ̀ sí "Ọba Ajagun" ní èdè Soninke.[11]
Orílẹ̀-èdè Olómìnira ilẹ̀ Gánà Republic of Ghana | |
---|---|
Motto: "Freedom and Justice" | |
Orin ìyìn: | |
Olùìlú àti ìlú tótóbijùlọ | Accra 5°33′N 0°12′W |
Àwọn èdè ìṣẹ́ọba | English[2][3] |
Lílò national languages | British English (official Language)
|
Àwọn ẹ̀yà ènìyàn |
|
Orúkọ aráàlú | Ghanaian |
Ìjọba |
|
Nana Akufo-Addo | |
• Vice-President | Mahamudu Bawumia |
Aṣòfin | Parliament |
Independence from the United Kingdom | |
• Dominion | 6 March 1957 |
• Republic | 1 July 1960 |
• Current constitution | 28 April 1992 |
Ìtóbi | |
• Total | 239,567 km2 (92,497 sq mi) (80th) |
• Omi (%) | 4.61 (11,000 km; 4,247 mi2) |
Alábùgbé | |
• 2016 estimate | 28,308,301[6] (45th) |
• 2010 census | 24,200,000[7] |
• Ìdìmọ́ra | 101.5/km2 (262.9/sq mi) (103rd) |
GDP (PPP) | 2019 estimate |
• Total | $211.127 billion[8] |
• Per capita | $6,998[8] |
GDP (nominal) | 2018 estimate |
• Total | $68 billion[8] |
• Per capita | $2,262[8] |
Gini (2012) | 42.4[9] medium |
HDI (2017) | ▲ 0.592[10] medium · 140th |
Owóníná | Ghanaian cedi (GHS) |
Ibi àkókò | UTC+0 (GMT) |
Ojúọ̀nà ọkọ́ | right |
Àmì tẹlifóònù | +233 |
ISO 3166 code | GH |
Internet TLD | .gh |
Website ghana.gov.gh |
Ìpínlẹ̀ àkọ́kọ́ tí ó wà títí ní agbègbè Gánà lónìí láti ọjọ́ kẹsàn-án ọdún 11 jẹ́, Ìpínlẹ̀ Bọ́nò ti ọ̀dúnrún náà.[12] Ọ̀pọ̀lọpọ̀ àwọn ìjọba àti àwọn ìjọba tó fara hàn ní àwọn ọ̀rúndún, èyí tó lágbára jù lọ ni ìjọba Dagbon [13] ati ìjọba Àṣáńtì.[14] Láti ọdún karùn-úndínlógún, ìjọba Ìlú Potogí, pẹ̀lú ọ̀pọ̀lọpọ̀ àwọn orílẹ̀-èdè alágbára Yúróòpù mìíràn lẹ́yìn, díje agbègbè nítorí ìṣòwò, títí tí Ìjọba Gẹ̀ẹ́sì fi ìdí múlẹ̀ ìṣàkóso etíkun ní òpin ọdún 19k. Lẹ́yìn ọgọ́rùn-ún ọdún atakò ti àwọn ọmọ abínibí, ohun tí ó jẹ́ ààlà Gánà ní báyìí tẹ̀ lé ààlà tí èyí tí ó jẹ́ agbègbè ìjọba amúnisìn Gẹ̀ẹ́sì mẹ́rin ọ̀tọ̀tọ̀: Gold Coast, Àṣáńtì, Àwọn Agbègbè Àríwá àti Ilẹ̀ Tógò Gẹ̀ẹ́sì. Àwọn wọ̀nyí ni ìṣọ̀kan gẹ́gẹ́ bí ìjọba olómìnira láàárín Ìjọba àpapọ̀ Gẹ̀ẹ́sì ní oṣù kẹta, ọjọ́ kẹfà, ọdún 1957.[15][16][17]
Olùgbé Gánà tó tó mílíọ̀nù 30[18] ní ọ̀pọ̀lọpọ̀ àwọn ẹ̀yà, èdè àti ẹ̀sìn àwọn ẹgbẹ́. Gẹ́gẹ́ bí ìkànìyàn ti 2010, 71.2% orílẹ̀-èdè jẹ́ onígbàgbọ́, 17.6% jẹ́ Mùsùlùmí, àti 5.2% jẹ́ onísìn ìbílẹ̀ tàbí kò sí ẹ̀sìn. [19] Onírúurú ilẹ̀ àti ìmọ̀-jìnlẹ̀ ti àwọn sàkánì láti ọ̀dàn etíkun sí igbó kìjikìji olóoru.
Orílẹ̀-èdè Gánà jẹ́ ìjọba tiwantiwa t’orílẹ̀-ede kan tó jẹ́ olùdarí nípasẹ̀ adarí kan tó jẹ́ orí orílẹ̀-èdè àti olórí ìjọba.[20] Ìdàgbàsókè ètò-ọrọ̀ ti ń mú Gánà dàgbà, ètò òṣèlú tiwantiwa sì ti jẹ́ kí Gánà jẹ́ orílẹ̀-èdè alágbára ní agbègbè òun ní Ìwọ̀-oòrùn Afíríkà.[21] Ó jẹ́ ọmọ ẹgbẹ́ ti Non-Aligned Movement, Ìṣọ̀kan Afíríkà (AU), Àgbàjọ Tòkòwò àwọn Orílẹ̀-èdè Ìwọ-oòrùn Afíríkà (ECOWAS), Ẹgbẹ́ 24 (G24) àti Àgbáyé ti Àwọn Orílẹ̀-èdè.[22]