Viebe

Li viebe^[1], c' est l' mot k' est l' soûmint d' ene fråze u d' ene fråzlete.

Po des linwincieusès racsegnes sol mot "viebe", alez s' vey sol Wiccionaire

Li cawete d' on viebe candje sorlon l' sudjet et l' tins. C' est çou k' on lome les codjowaedjes. Li scrijha d' on viebe diné a on metou tins et ene metowe djin, c' est l' codjowa.

Ene vierbire fwait l' minme bouye k' on viebe, mins c' est sacwants mots todi metous eshonne.

Sôres di viebes

• viebes å coplemint
  • viebe avou on droet coplemint (Fr. transitif direct).
  • viebe å coplemint nén direk: viebe avou on nén droet coplemint (Fr. transitif indirect)
  • viebe a nén dit coplemint: gn a on coplemint k' on comprind docô, et k' on n' rimete nén. Dji va aler tcherwer
• viebe sins coplemint: viebe ki n' a nou coplemint direk u nén direk (Fr intransitif).
• viebe sins djin: viebe ki si codjowe k' avou l' sudjet "i" u "ça" (Fr. impersonnel).
• viebe å prono: viebe ki s' codjowe todi avou on prono, del minme djin k' el sudjet (Fr. pronominal).
  • viebe miroetrece: li prono est l' minme djin ki l' sudjet (Fr. réflexif) : si laver, si pingnî (les tchveas)
  • viebes nonlôtrece: gn a sacwants sudjets et i s' rindèt l' accion n' onk l' ôte (Fr. réciproque) : si pingnî (si bate onk conte l' ôte), s' apougnî).
• aidant viebe: viebe k' end aide codjower èn ôte.
• viebe disfoirci: viebe ki n' a k' sacwants codjowaedjes (come "fali 2" ki n' vike ki pa on pårticipe erirece "falou" (gamén falou); ucobén «djére» (ki n' a nén tos les tins).

Trokes di codjowaedjes des viebes

Les viebes walons polèt esse ratroclés sorlon leu manire di s' codjower. E rfondou walon, l' arindjaedje des troke di viebes si fwait sorlon li clasmint da Hendschel.^[2]

Li prumire troke rashonne les viebes avou l' cawete d' infinitif -er. Mins gn a sacwants dzo-categoreyes, come les viebes ki s' codjownut come «tchicter» (e prezint, dji tchictêye) u come «mostrer» (e prezint, dji mostere).

Pol deujhinme troke, li cawete d' infinitif c' est -î. C' est cåzu les minmès piceures ki l' prumire troke, apus k' po l' les atôtchîs di l' indicatif prezintrece («vos waitîz», po «vos tchantez» al prumire troke) et pol Durant Indicatif Erirece singulî (dji «waitive» estô di «dji tchantéve» pol prumire troke).

Li troejhinme troke a pacô stî waiteye come ene dizo-categoreye del deujhinme, a cåze di s' cawete d' infinitif -yî. Portant, l' infinitif candje foirt sol payis d' Lidje (i si spotche e-n -î: nètî) et so les aschates walon-gåmès (i dvént -îr: nètîr). Po cisse troke la, li bodje A si fwait avou on son yod (nos tcherians) et l' bodje B avou ene ristitcheye voyale (dji tchereye).

Li cwatrinme troke di viebes a on bodje A avou l' son xh: nos finixhans. Li bodje A si pout fé avou (dji finixh, dji finixhrè) u sins (dji fini, dji dinirè) ci stitchete la.

Pol codjowaedje del cénkinme troke, ki l' cawete d' infinitif est foirt candjante (-re, -de, -eur, -i…) Pablo Sarachaga atåvla l' des troes bodjes po mî espliker leu codjowaedje. Li bodje A sieve po bråmint des tins. Li bodje B po l' indicatif prezintrece singulî, li futeur et l' codicioneu, et l' bodje C pol suddjonctif prezintrece singulî, eyet les rwaitants di l' indicatif prezintrece a môde namurwesse. Insi pol viebe "«provni», li bodje A, c' est provn- (nos provnans), li bodje B, c' est provén (dji provén, dji provénrè) et l' bodje C, c' est provegn (ki dj' provegne, i provegnnut).

Hårdêyes difoûtrinnes

• Les viebes dins l' grande croejhete da Hendschel (e francès)
• Les viebes dins l' pitite croejhete da Hendschel (e walon)

Pî-notes

1. Riwalnijhaedje do francès «verbe» siervant on diftongaedje foirt corant el fonolodjeye do walon
2. Laurent Hendschel, Quelques propositions sur l'établissement d'une langue wallonne écrite commune, eplaidî a môde di sillabusse, 1993.