Denali

Denali (Deenaalee), từng có tên chính thức là núi McKinley (tiếng Anh: Mount McKinley) từ 1917 đến 2015, là đỉnh núi cao nhất ở Bắc Mỹ có độ cao 6.190 mét (20.310 ft) trên mực nước biển.^[1] Từ "Denali" là danh từ phiên âm qua tiếng Anh từ tên gọi "Diinaalii", có nghĩa là "Người cao lớn" theo ngôn ngữ Athabaskan của tộc người bản địa sinh sống lâu đời ở Alaska^[5]. Denali thuộc dãy núi Alaska ở phía trong tiểu bang Alaska của Hoa Kỳ. Nó là tiêu điểm của Vườn quốc gia và khu bảo tồn Denali. Vì đỉnh này cao hơn chân núi vào khoảng 5.500 mét (18.000 ft), nó được coi là ngọn núi cao nhất nằm trên mực nước biển.^[6] Tính theo phần lồi địa hình, nó là đỉnh hạng ba sau các núi Everest và Aconcagua.

Denali
Nhìn từ phía bắc, hồ Wonder nằm đằng trước.
Độ cao	6.190 mét (20.310 ft)[1]
Phần lồi	6.135 mét (20.128 ft) Hạng 3[2]
Danh sách	Bảy đỉnh núi cao nhất mỗi châu lục Điểm cao nhất trong quốc gia Điểm cao nhất trong tiểu bang Hoa Kỳ Hạng nhất[3]
Vị trí
Denali Alaska
Vị trí	Vườn quốc gia và khu bảo tồn Denali, Alaska, Hoa Kỳ
Dãy núi	Dãy núi Alaska
Tọa độ	63°04′10″B 151°00′27″T[4]
Bản đồ địa hình	USGS Mt. McKinley A-3
Leo núi
Chinh phục lần đầu	7 tháng 6 năm 1913 Hudson Stuck Harry Karstens Walter Harper Robert Tatum
Hành trình dễ nhất	Tuyến đường Tây bạnh vè (leo sông băng/tuyết)

Người châu Âu đầu tiên ghi chép về việc nhìn thấy núi này là George Vancouver năm 1794. Năm 1903, James Wickersham ghi nhận nỗ lực leo núi lần đầu tiên tại Denali, nhưng không thành công. Năm 1906, Frederick Cook tuyên bố là người đầu tiên leo lên đỉnh núi, mà sau này được chứng minh là không phải. Người leo lên đỉnh núi này đầu tiên được kiểm chứng đã leo đến đỉnh vào ngày 7 tháng 6 năm 1913, họ gồm các nhà leo núi Hudson Stuck, Harry Karstens, Walter Harper, và Robert Tatum, người đã leo lên bằng đỉnh phía Nam. Năm 1951, Bradford Washburn đi tiên phong theo tuyến đường Tây bạnh vè (West Buttress), được coi là tuyến đường dễ nhất và an toàn nhất và do đó là tuyến này hiện được người ta sử dụng phổ biến nhất.^[7]

Về tên gọi núi McKinley

Năm 1896, thợ tìm vàng William Dickey ở tiểu bang Ohio là người Mỹ đầu tiên đặt chân lên ngọn núi Denali, rồi tự quyết định đặt tên mới là "núi McKinley" khi hay tin ứng viên đồng hương William McKinley (1843-1901) đắc cử tổng thống thứ 25 của nước Mỹ. Tháng 3/1917, đỉnh núi Denali được Hiệp hội Địa lý Mỹ chính thức đặt theo tên gọi mới, để tưởng nhớ 20 năm ngày Tổng thống W. McKinley bước chân vào Nhà Trắng rồi bị ám sát chết giữa nhiệm kỳ. Suốt 40 năm qua kể từ năm 1975, các chính quyền kế tiếp nhau tại tiểu bang Alaska luôn yêu cầu Chính phủ trung ương phải trả lại tên cũ cho ngọn núi Denali, thể theo nguyện vọng của tuyệt đại đa số dân chúng trong vùng, nhưng đều vấp phải sự phản đối từ tiểu bang Ohio quê nhà của cố Tổng thống W. McKinley.^[5]

Tháng 8 năm 2015, theo sự dẫn đầu của tiểu bang Alaska, chính quyền liên bang Hoa Kỳ đã công bố núi này được đổi tên từ núi McKinley, theo tên cựu Tổng thống William McKinley, sang tên gốc Koyukon là Denali.^[8][9] Theo luật Mỹ hiện hành, Bộ Nội vụ Liên bang là cơ quan duy nhất có thẩm quyền đặt tên các địa danh trên toàn quốc. Do vậy bà Sally Jewell, Bộ trưởng Bộ Nội vụ có mặt trong phái đoàn của Tổng thống B. Obama đã trịnh trọng công bố quyết định xóa bỏ tên gọi hiện nay, trả lại danh xưng cũ cho ngọn núi Denali.^[5]

Thay đổi độ cao

Cục Khảo sát Địa chất Hoa Kỳ công bố độ cao của núi là 6.190 mét (20.310 ft) do Cục Quản lý Đại dương và Khí quyển Quốc gia (NOAA) và Đại học Alaska tại Fairbanks đo bằng cách xử lý dữ liệu chính xác từ Hệ thống Định vị Toàn cầu.^[1] Trước đó, độ cao của núi đã được đo là 6.194 mét (20.320 ft) vào năm 1952 bằng phép quan trắc và 6.168 mét (20.237 ft) vào 2013 bằng phép ra đa khẩu độ tổng hợp giao thoa (interferometric synthetic aperture radar).^[10]

Xem thêm

• Danh sách các núi cao nhất thế giới
• GMC Denali

Tham khảo

Wikimedia Commons có thêm hình ảnh và phương tiện truyền tải về Denali.

1. “New Elevation for Nation's Highest Peak” (Thông cáo báo chí) (bằng tiếng Anh). Cục Khảo sát Địa chất Hoa Kỳ. ngày 2 tháng 9 năm 2015. Truy cập ngày 2 tháng 9 năm 2015.
2. “Mount McKinley, Alaska”. Peakbagger.com.
3. “Map and List of U.S. State Highpoints” (bằng tiếng Anh). IIAWT. Bản gốc lưu trữ ngày 25 tháng 12 năm 2018. Truy cập ngày 11 tháng 2 năm 2014.
4. "Mount McKinley". Hệ thống Thông tin Địa danh. Cục Khảo sát Địa chất Hoa Kỳ. http://geonames.usgs.gov/pls/gnispublic/f?p=gnispq:3:::NO::P3_FID:1414314.
5. “Đỉnh núi cao nhất Bắc Mỹ được lấy lại tên người đầu tiên chinh phục”.
6. Helman, Adam (2005). The Finest Peaks: Prominence and Other Mountain Measures (bằng tiếng Anh). Trafford. tr. 9. ISBN 1412236649. the base to peak rise of Mount McKinley is the largest of any mountain that lies entirely above sea level, some 18,000 feet.
7. Roberts, David (tháng 4 năm 2007). “The Geography of Brad Washburn (1910-2007)”. National Geographic Adventure. Truy cập ngày 4 tháng 3 năm 2013.
8. “Denali Name Change” (PDF) (Thông cáo báo chí) (bằng tiếng Anh). Bộ Nội vụ Hoa Kỳ. ngày 28 tháng 8 năm 2015. Bản gốc (PDF) lưu trữ ngày 5 tháng 9 năm 2015. Truy cập ngày 31 tháng 8 năm 2015.
9. Campbell, Jon (ngày 30 tháng 8 năm 2015). “Old Name Officially Returns to Nation's Highest Peak” (bằng tiếng Anh). Ủy ban Địa danh Hoa Kỳ. Bản gốc lưu trữ ngày 5 tháng 9 năm 2015. Truy cập ngày 31 tháng 8 năm 2015.
10. “Mount McKinley 83 Feet Shorter Than Thought”. The American Surveyor (bằng tiếng Anh). Bản gốc lưu trữ ngày 19 tháng 9 năm 2015. Truy cập ngày 13 tháng 9 năm 2013.