Đế quốc Timur

Nhà Timur (tiếng Ba Tư: تیموریان‎), tự xưng là Gurkānī^[2][3][4] (tiếng Ba Tư: گوركانى‎), là một triều đại Ba Tư hóa^[5][6] theo Hồi giáo Sunni ở Trung Á thuộc dòng dõi Turk-Mông Cổ^[6][7][8][9] trị vì Đế quốc Timur gồm toàn cõi Iran, Afghanistan ngày nay, Trung Á, cũng như nhiều phần đất của Pakistan, Lưỡng Hà, Tiểu Á và vùng Kavkaz thời đó. Nhà Timur được nhà chinh phạt Timur Lenk (Tamerlane) thành lập vào thế kỷ 14.

Nhà Timur
Tên bản ngữ تیموریان
1370–1526
Trái: Cờ (1370-1405) Phải: Cờ (1405-1526)
Lãnh thổ nhà Timur ở thời điểm rộng nhất
Tổng quan
Vị thế	Đế quốc ở Trung Đông và Trung Á
Thủ đô	Samarkand, Herat
Ngôn ngữ thông dụng	Tiếng Chaghataii (chính thức) & tiếng Ba Tư (thông dụng,)
Tôn giáo chính	Hồi giáo
Chính trị
Chính phủ	Quân chủ
Êmia
• 1370–1405	Timur
• 1506–1507	Muzaffar Hussayn
Lịch sử
Thời kỳ	Trung Cổ
• Được Timur thành lập	1370
• người Uzbek dưới quyền Muhammad Shaybani chinh phạt Samarkand	1509
• Shaybani chinh phạt Herat	1507
• Giải thể	1526
Địa lý
Diện tích
• 1405 est.[1]	4.400.000 km2 (1.698.849 mi2)
Tiền thân Kế tục Chagatai Khanate Kara Koyunlu Golden Horde Khanate of Bukhara Safavid dynasty Mughal Empire Khanate of Khiva
a: cờ của triều Timurid theo Catalan Atlas c. 1375

Nhà Timur mất phần lớn quyền kiểm soát Ba Tư về tay nhà Safavid vào năm 1501, nhưng các thành viên của triều đại này tiếp tục ngự trị các phần đất Trung Á, đôi khi gọi là các tiểu quốc Timur. Vào thế kỷ 16, vương hầu nhà Timur là Babur, lãnh tụ xứ Fergana, xâm lược Pakistan và Bắc Ấn ngày nay, thành lập Đế quốc Mogul. Nhà Mogul cai trị phần lớn Bắc Ấn đến khi suy tàn sau thời Aurangzeb vào đầu thế kỷ 18,^[10] và chính thức giải thể sau cuộc binh biến Ấn Độ năm 1857, mở ra thời kỳ Ấn Độ thuộc Anh. Sau này, các vương tử của triều đại chủ yếu là dùng tước hiệu Mirza để thể hiện nguồn gốc từ Êmia.^[11]

Danh sách những người cai trị

Đế quốc Timurid

Danh xưng	Tên	Cai trị
Timur cai trị Hãn quốc Sát Hợp Đài với các hãn trên danh nghĩa lần lượt là Soyurghatmïsh Khan và Sultan Mahmud Khan, còn ông tự phong mình là một Amir. Như vậy, về bản chất thì Timur đã trở thành người cai trị trên thực tế của Tây Sát Hợp Đài và điều này đánh dấu sự ra đời của Đê quốc Timur.
Amir امیر Timur Lang تیمور لنگ	Timur Beg Gurkani تیمور بیگ گورکانی	9 tháng 4 năm 1370 – 14 tháng 4 năm 1405
Amir امیر	Pir Muhammad bin Jahangir Mirza پیر محمد بن جہانگیر میرزا	14 tháng 4 năm 1405 – 22 tháng 2 năm 1407
Amir امیر	Khalil Sultan bin Miran Shah خلیل سلطان بن میران شاہ	22 tháng 2 năm 1407 – 13 tháng 5 năm 1409
Amir امیر	Shahrukh Mirza شاھرخ میرزا	20 tháng 2 năm 1405 – 13 tháng 3 năm 1447
Amir امیر Ulugh Beg الغ بیگ	Mirza Muhammad Tāraghay میرزا محمد طارق	13 tháng 3 năm 1447 – Trước 27 tháng 10 năm 1449
Phân chia Đế quốc Timur

Transoxiana	Khurasan/Herat/Fars/Iraq-e-Ajam
Abdal-Latif Mirza میرزا عبداللطیف Padarkush (Kẻ giết cha) Trước/sau 27 tháng 10 năm 1449 — 9 tháng 5 năm 1450	Ala al-Dawla Mirza علاء الدولہ میرزا بن بایسنقر ? Abul-Qasim Babur Mirza میرزا ابوالقاسم بابر بن بایسنقر Trước 27 tháng 10 năm 1449 — 1451 Sultan Muhammad سلطان محمد ابن بایسنقر 1447 — 1451
Abdullah Mirza میرزا عبد اللہ 1450 — Tháng 6 năm 1451
Abu Said Mirza میرزا عبد اللہ Tháng 6 năm 1451 — Tháng 3 năm 1459	Abul-Qasim Babur Mirza میرزا ابوالقاسم بابر بن بایسنقر 1451 — 1457
	Sultan Muhammad سلطان محمد ابن بایسنقر 1457
	Sultan Muhammad سلطان محمد ابن بایسنقر 1457 — Tháng 3 năm 1459
Abu Said Mirza میرزا عبد اللہ (Dù Abu Sa'id Mirza thống nhất hầu hết lãnh thổ trung tâm của Đế quốc Timurid cũ tại Trung Á, ông lại chấp nhận phân chia Iran cho Tộc Đột Quyết Cừu Đen dưới quyền Jahan Shah, tuy nhiên Tộc Đột Quyết Cừu Trắng dưới quyền Uzun Hassan đánh bại và giết chết, rồi sau đó là tới chính Abu Said Mirza cũng bị giết chết theo. Cái chết của Abu Sa'id's đưa nhà Timur vào thời kỳ phân chia mới.) Tháng 3 năm 1459 — 8 tháng 2 năm 1469
Vùng Transoxiana bị phân chia	Sultan Husayn Bayqara سلطان حسین میرزا بایقرا 24 tháng 3 năm 1469 — 15 tháng 9 năm 1469
	Yadgar Muhammad Mirza میرزا یادگار محمد Tháng 7 năm 1470 — Nửa sau tháng 8 năm 1470
	Sultan Husayn Bayqara سلطان حسین میرزا بایقرا Tháng 8 năm 1470 — 4 tháng 5 năm 1506
	Badi' al-Zaman Mirza بدیع الزمان میرزا 4 tháng 5 năm 1506 — 1507 Muzaffar Husayn Mirza مظفر حسین میرزا 4 tháng 5 năm 1506 — 1507
	Người Uzbek dưới quyền Muhammad Shayabak Khan chiếm đóng Herat

Các con của Abu Sa'id phân chia xứ Transoxiana sau khi ông mất, gồm Samarkand, Bukhara, Hissar, Balkh, Kabul và Farghana.

Samarkand	Bukhara	Hissar	Farghana	Balkh	Kabul
Sultan Ahmad Mirza سلطان احمد میرزا 8 tháng 2 năm 1469 — 1494			Umar Shaikh Mirza II عمر شیخ میرزا ثانی 8 tháng 2 năm 1469 — 1494	Sultan Mahmud Mirza سلطان محمود میرزا 8 tháng 2 năm 1469 — Tháng 1 năm 1495	Ulugh Beg Mirza II میرزا الغ بیگ 8 tháng 2 năm 1469 — 1502
Sultan Baysonqor Mirza bin Mahmud Mirza بایسنقر میرزا بن محمود میرزا 1495 — 1497	Sultan Ali bin Mahmud Mirza سلطان علی بن محمود میرزا 1495 — 1500	Sultan Masud Mirza bin Mahmud Mirza سلطان مسعود بن محمود میرزا 1495 — ?	Zahir-ud-din Muhammad Babur ظہیر الدین محمد بابر 1494 — Sau tháng 5 năm 1497	Khusrau Shah خسرو شاہ (Tiếm ngôi) ? — Tháng 10 năm 1504	Mukim Beg Arghun مقیم ارغون (Tiếm ngôi) ? — Tháng 10 năm 1504
Người Uzbek dưới quyền Muhammad Shayabak Khan chiếm đóng 1500 — 1501			Jahangir Mirza II جہانگیر میرزا (Bù nhìn của Sultan Ahmed Tambol) Sau tháng 5 năm 1497 — 1504	Zahir-ud-din Muhammad Babur ظہیر الدین محمد بابر Tháng 10 năm 1504 — Tháng 10/11/12 năm 1504 hoặc năm 1505
Người Uzbek dưới quyền Muhammad Shayabak Khan chiếm đóng 1501 — 1504/1505
Người Uzbek dưới quyền Muhammad Shayabak Khan chiếm đóng 1504/1505 — 2 tháng 12 năm 1510					Zahir-ud-din Muhammad Babur ظہیر الدین محمد بابر Tháng 10/11/12 năm 1504 hoặc 1505 — 2 tháng 12 năm 1510 hoặc nửa đầu năm 1511
Zahir-ud-din Muhammad Babur ظہیر الدین محمد بابر (Lãnh thổ mà Babur kiểm soát thời bấy giờ là rộng nhất cho đến trước khi xâm chiếm tiểu lục địa Ấn Độ. Giống như ông nội của ông là Abu Sa'id Mirza, Babur cố gắng thống thất các vùng đất trung tâm của nhà Timur ở Trung Á với sự giúp đỡ của shah nhà Safavid là Ismail I. Các vùng đất mà ông cai trị trải dài từ biển Caspi và dãy núi Ural cho tới tận Ghanzi; chúng bao gồm các thành phố như Kabul, Ghazni, Kunduz, Hissar, Samarkand, Bukhara, Farghana, Tashkent và Seiram) 1511 — 1512
Người Uzbek dưới quyền Ubaydullah Sultan tái chiếm xứ Transoxiana và Balkh 1512					Zahir-ud-din Muhammad Babur ظہیر الدین محمد بابر 1512 — 26 tháng 12 năm 1530
Đế quốc Timur ở Trung Á bị Khả hãn quốc Bukhara của người Uzbek xâm chiếm. Tuy nhiên, nhà Timur lại bắt đầu cuộc xâm chiếm Ấn Độ dưới sự chỉ huy của Zahir-ud-din Muhammad Babur vào năm 1526 và thành lập vương triều nhà Timur ở Ấn Độ.

Đế quốc Mogul

Hoàng đế	Chân dung	Sinh – mất	Cai trị
Babur		14 tháng 2 năm 1483 – 26 tháng 12 năm 1530	20 tháng 4 năm 1526 – 26 tháng 12 năm 1530
Humayun		17 tháng 3 năm 1508 – 4 tháng 3 năm 1556	26 tháng 12 năm 1530 – 17 tháng 5 năm 1540
Sher Shah Suri		1472/1486 – 22 tháng 5 năm 1545	17 tháng 5 năm 1540 – 22 tháng 5 năm 1545
Islam Shah Suri		1505 – 22 tháng 11 năm 1554	22 tháng 5 năm 1545 – 22 tháng 11 năm 1554
Humayun		17 tháng 3 năm 1508 – 4 tháng 3 năm 1556	22 tháng 11 năm 1554 – 17 tháng 5 năm 1540
Akbar		25 tháng 10 năm 1542 – 27 tháng 10 năm 1605	11 tháng 2 năm 1556 – 27 tháng 10 năm 1605
Jahangir		30 tháng 8 năm 1569 – 28 tháng 10 năm 1627	3 tháng 11 năm 1605 – 28 tháng 10 năm 1627
Shah Jahan		5 tháng 1 năm 1592 – 22 tháng 1 năm 1666	19 tháng 1 năm 1628 – 31 tháng 7 năm 1658
Aurangzeb		3 tháng 11 năm 1618 – 3 tháng 3 năm 1707	31 tháng 7 năm 1658 – 3 tháng 3 năm 1707
Bahadur Shah I		14 tháng 10 năm 1643 – 27 tháng 2 năm 1712	19 tháng 6 năm 1707 – 27 tháng 2 năm 1712
Jahandar Shah		10 tháng 5 năm 1661 – 11 tháng 2 năm 1713	29 tháng 3 năm 1712 – 11 tháng 2 năm 1713
Farrukhsiyar		20 tháng 8 năm 1683 – 9 April 1719	11 tháng 1 năm 1713 – 28 tháng 2 năm 1719
Rafi ud-Darajat		1 tháng 12 năm 1699 – 6 tháng 6 năm 1719	28 tháng 2 năm – 6 tháng 6 năm 1719
Shah Jahan II		Tháng 6 năm 1696 – 19 tháng 9 năm 1719	6 tháng 6 – 17 tháng 9 năm 1719
Nikusiyar		Trước 6 tháng 10 năm 1679 – 12 tháng 4 năm 1723	18 tháng 5 năm 1719  – 13 tháng 8 năm 1719
Muhammad Ibrahim		9 tháng 8 năm 1703 – 31 tháng 1 năm 1746	15 tháng 10 – 13 tháng 11 năm 1720
Muhammad Shah		7 tháng 8 năm 1702 – 26 tháng 4 năm 1748	27 tháng 9 năm 1719 – 13 tháng 11 năm 1720
Ahmad Shah Bahadur		23 tháng 12 năm 1725 – 1 tháng 1 năm 1775 (?)	29 tháng 4 năm 1748 – 2 tháng 6 năm 1754
Alamgir II		6 tháng 6 năm 1699 – 29 tháng 11 năm 1759	3 tháng 6 năm 1754 – 29 tháng 9 năm 1759
Shah Jahan III		1711 – 1772	10 tháng 12 năm 1759 – 10 tháng 10 năm 1760
Shah Alam II		25 tháng 6 năm 1728 – 19 tháng 11 năm 1806	10 tháng 10 năm 1760 – 31 tháng 7 năm 1788
Mahmud Shah Bahadur		1749 – 1790	31 tháng 7 năm 1788 –  11 tháng 10 năm 1788
Shah Alam II		25 tháng 6 năm 1728 – 19 tháng 11 năm 1806	16 tháng 10 năm 1788 – 19 tháng 11 năm 1806
Akbar Shah II		22 tháng 4 năm 1760 – 28 tháng 9 năm 1837	19 tháng 11 năm 1806 – 28 tháng 9 năm 1837
Bahadur Shah II		24 tháng 10 năm 1775 – 7 tháng 11 năm 1862	28 tháng 9 năm 1837 – 21 tháng 9 năm 1857

Xem thêm

• Lịch sử Iran
• Danh sách triều đại Hồi giáo Sunni

Chú thích và chủ giải

1. Turchin, Peter; Adams, Jonathan M.; Hall, Thomas D (tháng 12 năm 2006). “East-West Orientation of Historical Empires” (PDF). Journal of world-systems research. 12 (2): 219–229. ISSN 1076–156x Kiểm tra giá trị |issn= (trợ giúp). Bản gốc (PDF) lưu trữ ngày 22 tháng 2 năm 2007. Truy cập ngày 12 tháng 8 năm 2010.
2. Zahir ud-Din Mohammad (ngày 10 tháng 9 năm 2002). Thackston, Wheeler M. (biên tập). The Baburnama: Memoirs of Babur, Prince and Emperor. Modern Library Classics. ISBN 0-375-76137-3.
3. Note: Gurgān, Gurkhān, or Kurkhān; The meaning of Kurkhan is given in Clements Markham's publication of the reports of the contemporary witness Ruy González de Clavijo Lưu trữ 2007-10-13 tại Wayback Machine as "of the lineage of sovereign princes".
4. Edward Balfour The Encyclopaedia Asiatica, Comprising North India, Eastern and Southern Asia, Cosmo Publications 1976, S. 460, S. 488, S. 897
5. Maria Subtelny, "Timurids in Transition", BRILL; illustrated edition (2007-09-30). pg 40: "Nevertheless, in the complex process of transition, members of the Timurid dynasty and their Turko-Mongol supporters became acculturate by the surrounding Persinate millieu adopting Persian cultural models and tastes and acting as patrons of Persian culture, painting, architecture and music." pg 41: "The last members of the dynasty, notably Sultan-Abu Sa'id and Sultan-Husain, in fact came to be regarded as ideal Perso-Islamic rulers who develoted as much attention to agricultural development as they did to fostering Persianate court culture."
6. B.F. Manz, "Tīmūr Lang", in Encyclopaedia of Islam, Online Edition, 2006
7. Encyclopædia Britannica, "Timurid Dynasty", Online Academic Edition, 2007. (Quotation:...Turkic dynasty descended from the conqueror Timur (Tamerlane), renowned for its brilliant revival of artistic and intellectual life in Iran and Central Asia....Trading and artistic communities were brought into the capital city of Herat, where a library was founded, and the capital became the centre of a renewed and artistically brilliant Persian culture...)
8. “Timurids”. The Columbia Encyclopedia . New York City: Columbia University. Bản gốc lưu trữ ngày 25 tháng 12 năm 2018. Truy cập ngày 8 tháng 11 năm 2006.
9. Encyclopædia Britannica article: Consolidation & expansion of the Indo-Timurids, Online Edition, 2007.
10. “HISTORY OF THE MOGHUL EMPIRE”.
11. Titles of the imperial Line

Đọc thêm

• Baysonghori Shahnameh Lưu trữ 2008-04-30 tại Wayback Machine in Encyclopædia Iranica
• Elliot, Sir H. M.; edited by Dowson, John. The History of India, as Told by Its Own Historians. The Muhammadan Period; published by London Trubner Company 1867–77. (Online Copy: The History of India, as Told by Its Own Historians. The Muhammadan Period; by Sir H. M. Elliot; Edited by John Dowson; London Trubner Company 1867–1877 Lưu trữ 2007-09-29 tại Wayback Machine — This online copy has been posted by: The Packard Humanities Institute; Persian Texts in Translation; Also find other historical books: Author List and Title List Lưu trữ 2007-09-29 tại Wayback Machine)

Liên kết ngoài

• Timurid Dynasty Lưu trữ 2022-01-15 tại Wayback Machine
• Timurid Art
• Virtual Art Exhibit
• Chronology of Herat rulers Lưu trữ 2006-02-17 tại Wayback Machine
• royalark
• Timurid genealogy