Tiếng Ingush

Tiếng Ingush (ГӀалгӀай мотт, Ghalghaj mott, phát âm [ʁəlʁɑj mot]) là một ngôn ngữ Đông Bắc Kavkaz với khoảng 500.000 người nói. Đây là bản ngữ của người Ingush, sống trên hai nước công hoà Ingushetia và Chechnya.

Tiếng Ingush
гӀалгӀай мотт (ghalghaj mott)
Phát âm	[ʁəlʁɑj mot]
Sử dụng tại	Nga, Kazakhstan
Khu vực	Ingushetia, Chechnya
Dân tộc	Người Ingush
Phân loại	Đông Bắc Kavkaz Nakh Vainakh (Chechnya–Ingush) Tiếng Ingush
Địa vị chính thức
Ngôn ngữ chính thức tại	Nga  Ingushetia
Mã ngôn ngữ
ISO 639-2	inh
ISO 639-3	inh
Glottolog	ingu1240[1]
Bài viết này có chứa ký tự ngữ âm IPA. Nếu không thích hợp hỗ trợ dựng hình, bạn có thể sẽ nhìn thấy dấu chấm hỏi, hộp, hoặc ký hiệu khác thay vì kí tự Unicode. Để biết hướng dẫn giới thiệu về các ký hiệu IPA, xem Trợ giúp:IPA.

Phân loại

Tiếng Ingush, tiếng Chechnya, cùng với tiếng Bats, cấu thành nên ngữ tộc Nakh của ngữ hệ Đông Bắc Kavkaz. Giữa người nói tiếng Ingush và tiếng Chechnya, thường có sự song ngữ bị động trong giao tiếp.^[2]

Phân bố địa lý

Tiếng Ingush là ngôn ngữ của 413.000 people (2002),^[3] sống chủ yếu ở vùng Kavkaz thuộc Nga, cụ thể là Ingushetia và Chechnya. Người nói cũng có mặt ở Kazakhstan, Uzbekistan, Turkmenistan, Bỉ, Na Uy, Thổ Nhĩ Kỳ, Jordan.

Địa vị chính thức

Tiếng Ingush là ngôn ngữ đồng chính thức ở Ingushetia, một chủ thể liên bang của Nga, cùng với tiếng Nga.

Hệ chữ viết

Tiếng Ingush trở thành một ngôn ngữ viết với một hệ chữ dựa trên chữ Ả Rập vào đầu thế kỷ XX. Sau cách mạng tháng 10, chữ Latinh được sử dụng, để rồi bị chữ Kirin thay thế.

А а	Аь аь	Б б	В в	Г г	ГӀ гӀ	Д д	Е е
Ё ё	Ж ж	З з	И и	Й й	К к	Кх кх	Къ къ
КӀ кӀ	Л л	М м	Н н	О о	П п	ПӀ пӀ	Р р
С с	Т т	ТӀ тӀ	У у	Ф ф	Х х	Хь хь	ХӀ хӀ
Ц ц	ЦӀ цӀ	Ч ч	ЧӀ чӀ	Ш ш	Щ щ	Ъ ъ	Ы ы
Ь ь	Э э	Ю ю	Я я	Яь яь	Ӏ

Âm vị học

Nguyên âm

	Trước	Giữa	Sau
Đóng	и [i]		у [u]
Vừa	э [e]	? [ə]	о [o]
Mở	аь [æ]		а [ɑː, ɑ]

Nguyên âm đôi: иэ /ie/, уо /uo/, оа /oɑ/, ий /ij/, эи /ei/, ои /oi/, уи /ui/, ов /ow/, ув /uw/.

Phụ âm

Hệ thống phụ âm tiếng Ingush như sau,^[4] kèm với cách ghi chữ Latinh mà Johanna Nichols đặt ra:

		Môi	Chân răng		Sau chân răng	Vòm	Ngạc mềm		Lưỡi gà	Yết hầu	Thanh hầu
			giữa lưỡi	cạnh lưỡi			vòm hoá	thường
Mũi		м m [m]	н n [n]
Tắc	vô thanh	п p [p]	т t [t]				к kj [kʲ]	к k [k]	кх q [q]	Ӏ w [ʡ]	ъ ʼ [ʔ]
	hữu thanh	б b [b]	д d [d]				г gj [ɡʲ]	г g [ɡ]
	tống ra	пӀ pʼ [pʼ]	тӀ tʼ [tʼ]				кӀ kjʼ [kʲʼ]	кӀ kʼ [kʼ]	къ qʼ [qʼ]
Tắc xát	vô thanh		ц c [t͡s]		ч ch [t͡ʃ]
	tống ra		цӀ cʼ [t͡sʼ]		чӀ chʼ [t͡ʃʼ]
Xát	vô thanh	ф f [f]	с s [s]		ш sh [ʃ]			х x[χ]		хь hw [ʜ]	хӀ h [h]
	hữu thanh	в v [v]/[w]	з z [z]		ж zh [ʒ]				гӀ gh [ʁ]
Tiếp cận				л l [l]		й j [j]
Rung	vô thanh		рхӀ rh [r̥]
	hữu thanh		р r [r]

Ngữ pháp

Tiếng Ingush là một ngôn ngữ chủ cách-đối cách về mặt cú pháp song là ngôn ngữ khiển cách về mặt hình thái học.^[5]

Cách

Nghiên cứu chuyên sâu gần đây nhất^[6] cho rằng ngôn ngữ này có 8 cách: chủ cách, khiển cách, sở hữu cách, tặng cách, đích cách, công cụ cách, lative, và so sánh cách.

Cách	Số ít	Số nhiều
Chủ cách	-⌀	-azh / -ii, -i
Khiển cách	-uo / -z, -aa1	-asha / –azh
Sở hữu cách	-a, -n2	-ii, -i
Tặng cách	-na, aa2	-azh-ta
Đích cách	-ga	-azh-ka
Công cụ cách	-ca	-azh-ca
Lative	-gh	-egh
So sánh cách	-l	-el

1. -uo là đuôi năng sản, còn -z chỉ đi được với tên riêng, từ chỉ họ hàng, danh từ chỉ người khác. -aa xuất hiện trong một số trường hợp biến cách và dần có tính năng sản trong lối nói thông tục.
2. Tha hình sau nguyên âm

Số đếm

Trong tiếng Ingush, số đếm nhỏ hơn 20 theo hệ thập phân, trên 20 thì theo nhị thập phân.

	Phát âm	Nghĩa	Cấu trúc
cwa	[t͡sʕʌ]	1
shi	[ʃɪ]	2
qo	[qo]	3
d.i'	[dɪʔ]	4
pxi	[pxɪ]	5
jaalx	[jalx]	6
vorh	[vʷor̥]	7
baarh	[bar̥]	8
iis	[is]	9
itt	[itː]	10
cwaitt	[t͡sʕɛtː]	11	1+10
shiitt	[ʃitː]	12	2+10
qoitt	[qoitː]	13	3+10
d.iitt	[ditː]	14	4+10
pxiitt	[pxitː]	15	5+10
jalxett	[jʌlxɛtː]	16	6+10
vuriit	[vʷʊritː]	17	7+10
bareitt	[bʌreitː]	18	8+10
tq'iesta	[tqʼiːestə̆]	19
tq'o	[tqʼo]	20
tq'ea itt	[tqʼɛ̯æjitː]	30	20+10
shouztq'a	[ʃouztqʼə̆]	40	2×20
shouztq'aj itt	[ʃouztqʼetː]	50	2×20+10
bwea	[bʕɛ̯æ]	100
shi bwea	[ʃɪ bʕɛ̯æ]	200	2×100
ezar	[ɛzər]	1000

Tham khảo

1. Nordhoff, Sebastian; Hammarström, Harald; Forkel, Robert; Haspelmath, Martin biên tập (2013). “Ingush”. Glottolog. Leipzig: Max Planck Institute for Evolutionary Anthropology.
2. Johanna Nichols, Ronald L. Sprouse, Ingush-English and English-Ingush dictionary. p 1
3. Ethnologue report for Ingush
4. Johanna Nichols, Ingush Grammar (Berkeley: University of California Press, 2011) ISBN 978-0-520-09877-0.
5. Johanna Nichols, Case in Ingush Syntax, and Johanna Nichols,Ingush Grammar (Berkeley: University of California Press, 2010). ISBN 0-520-09877-3.
6. Johanna Nichols, Ingush Grammar.

Liên kết ngoài

Có sẵn phiên bản Tiếng Ingush của Wikipedia, bách khoa toàn thư mở

• Appendix:Cyrillic script
• Indigenous Language of the Caucasus (Ingush)
• Ingush Language Project at UC Berkeley
• University of Graz report Lưu trữ 2007-09-30 tại Wayback Machine
• Russian-Ghalghaj (Ingush) vocabulary
• Ingush 100-word Swadesh list at the Global Lexicostatistical Database