Tiếng Abkhaz

Tiếng Abkhaz (còn được viết là Abxaz; Аԥсуа бызшәа /apʰswa bɨzʃʷa/), còn gọi là tiếng Abkhazia,^[1][2][3] là một ngôn ngữ Tây Bắc Kavkaz, có quan hệ gần nhất với tiếng Abaza. Đây là ngôn ngữ của người Abkhaz, là một trong những ngôn ngữ chính thức của Abkhazia.^[4] Thêm nữa, nó là ngôn ngữ của hàng ngàn kiều dân Abkhazia ở Thổ Nhĩ Kỳ, cộng hòa tự trị Adjara (Gruzia), Syria, Jordan và nhiều nước Tây Phương. Thống kê 2010 ghi nhận 6.786 người nói tiếng Abkhaz ở Nga.^[5]

Tiếng Abkhaz
Tiếng Abkhazia
Аҧсуа бызшәа; аҧсшәа Apsua byzshwa; apsshwa
Sử dụng tại	Abkhazia
Tổng số người nói	190,110
Dân tộc	Người Abkhazia
Phân loại	Tây Bắc Kavkaz Abazgi Tiếng Abkhaz
Phương ngữ	Abzhywa Bzyb Sadz
Hệ chữ viết	Kirin (biến thể tiếng Abkhaz), trước đây: Latinh, Gruzia
Địa vị chính thức
Ngôn ngữ chính thức tại	Cộng hòa Abkhazia;[lower-alpha 1] Cộng hòa tự trị Abkhazia, Gruzia
Mã ngôn ngữ
ISO 639-1	ab
ISO 639-2	abk
ISO 639-3	abk Abkhazian
Glottolog	abkh1244  Abkhazian[1]

Phân loại

Tiếng Abkhaz là một ngôn ngữ Tây Bắc Kavkaz, có liên hệ với tiếng Adyghe. Nó gần gũi nhất với tiếng Abaza. Cả hai đôi khi được coi là phương ngữ của một ngôn ngữ, và rằng dạng viết của tiếng Abkhaz và tiếng Abaza đơn giản là hai đầu mút của một dãy phương ngữ. Về ngữ pháp, hai tiếng rất giống nhau; tuy vậy, sự khác biệt trong ngữ âm đủ để giữ hai ngôn ngữ này tách riêng. Hầu hết nhà ngôn ngữ (ví dụ, Chirikba 2003) cũng coi tiếng Ubykh là một họ hàng gần của dãy phương ngữ Abkhaz–Abaza.

Phân bố địa lý

Tiếng Abkhaz được nói chủ yếu ở Abkhazia. Tiếng Abkhaz còn là ngôn ngữ của kiều dân Abkhaz, chủ yếu ở Thổ Nhĩ Kỳ, với những nhóm nhỏ hơn tại Syria, Iraq, và Jordan; cộng hòa tự trị Adjara của Gruzia; Liên Xô cũ (Armenia, Ukraina); và qua những cuộc di cư gần đây, cả những nước Tây Phương như Đức, Hà Lan, và Hoa Kỳ.

Phương ngữ

Tiếng Abkhaz thường được nhìn nhận là có ba phương ngữ:

• Abzhywa, nói ở miền Kavkaz, đặt theo tên vùng lịch sử Abzhywa (Абжьыуа), đôi khi được gọi là Abzhui, dạng Nga hóa của Abzhywa.
• Bzyb hay Bzyp, nói ở Kavkaz và Thổ Nhĩ Kỳ, đặt tên theo vùng Bzyb (tiếng Abkhaz: Бзыԥ).
• Sadz, nay chỉ có mặt ở Thổ Nhĩ, trước đây hiện diện tại vùng giữa sông Bzyb và Khosta.

Dạng ngôn ngữ viết văn học dựa trên phương ngữ Abzhywa.

Âm vị học

Bài chi tiết: Âm vị học tiếng Abkhaz

Tiếng Abkhaz có số phụ âm rất lớn (58 trong dạng chuẩn văn học). Trái lại, ngôn ngữ này lại chỉ có hai nguyên âm riêng biệt, nhưng hai nguyên âm này lại có nhiều tha âm, biến thiên dựa trên tính vòm hóa hay môi hóa của phụ âm lân cận.

Âm vị màu lục chỉ có trong phương ngữ Bzyp và Sadz; âm vị màu lam riêng có trong phương ngữ Bzyp.

		Môi	Chân răng		Sau chân răng		Chân răng- vòm		Quặt lưỡi	Ngạc mềm			Lưỡi gà					Yết hầu
			thường	môi hóa	thường	môi hóa	thường	môi hóa		vòm hóa	thường	môi hóa	vòm hóa	thường	môi hóa	yết hầu hóa	lab. + phar.	thường	môi hóa
Mũi		m	n
Tắc	vô thanh	p	t	tʷ						kʲ	k	kʷ
	hữu thanh	b	d	dʷ						ɡʲ	ɡ	ɡʷ
	tống ra	pʼ	tʼ	tʷʼ						kʲʼ	kʼ	kʷʼ	qʲʼ	qʼ	qʷʼ
Tắc xát	vô thanh		t͡s		t͡ʃ		t͡ɕ	t͡ɕʷ	ʈ͡ʂ
	hữu thanh		d͡z		d͡ʒ		d͡ʑ	d͡ʑʷ	ɖ͡ʐ
	tống ra		t͡sʼ		t͡ʃʼ		t͡ɕʼ	t͡ɕʷʼ	ʈ͡ʂʼ
Xát	vô thanh	f	s		ʃ	ʃʷ	ɕ	ɕʷ	ʂ				χʲ	χ	χʷ	χˤ	χˤʷ	ħ	ħʷ
	hữu thanh	v	z		ʒ	ʒʷ	ʑ	ʑʷ	ʐ				ʁʲ	ʁ	ʁʷ
Tiếp cận			l				j	ɥ				w
Rung			r

Chữ viết

Bài chi tiết: Bảng chữ cái tiếng Abkhaz

Tiếng Abkhaz được viết bằng bảng chữ cái Kirin từ năm 1862.

А а [a]	Б б [b]	В в [v]	Г г [ɡ]	Гь гь [ɡʲ]	Гә гә [ɡʷ]	Ӷ ӷ [ʁ/ɣ]	Ӷь ӷь [ʁʲ/ɣʲ]
Ӷә ӷә [ʁʷ/ɣʷ]	Д д [d]	Дә дә [dʷ]	Е е [a/ja]	Ж ж [ʐ]	Жь жь [ʒ]	Жә жә [ʒʷ]	З з [z]
Ӡ ӡ [d͡z]	Ӡә ӡә [d͡ʑʷ]	И и [j/jɨ/ɨj]	К к [kʼ]	Кь кь [kʼʲ]	Кә кә [kʼʷ]	Қ қ [kʰ]	Қь қь [kʲʰ]
Қә қә [kʷʰ]	Ҟ ҟ [qʼ]	Ҟь ҟь [qʼʲ]	Ҟә ҟә [qʼʷ]	Л л [l]	М м [m]	Н н [n]	О о [a/wa]
П п [pʼ]	Ԥ ԥ [pʰ]	Р р [r]	С с [s]	Т т [tʼ]	Тә тә [tʼʷ]	Ҭ ҭ [tʰ]	Ҭә ҭә [tʷʰ]
У у [w/wɨ/ɨw]	Ф ф [f]	Х х [x/χ]	Хь хь [xʲ/χʲ]	Хә хә [xʷ/χʷ]	Ҳ ҳ [ħ]	Ҳә ҳә [ħʷ]	Ц ц [t͡sʰ]
Цә цә [t͡ɕʷʰ]	Ҵ ҵ [t͡sʼ]	Ҵә ҵә [t͡ɕʼʷ]	Ч ч [t͡ʃʰ]	Ҷ ҷ [t͡ʃʼ]	Ҽ ҽ [t͡ʂʰ]	Ҿ ҿ [t͡ʂʼ]	Ш ш [ʂ]
Шь шь [ʃ]	Шә шә [ʃʷ]	Ы ы [ɨ]	Ҩ ҩ [ɥ/ɥˤ]	Џ џ [d͡ʐ]	Џь џь [d͡ʒ]	Ь ь [ʲ]	Ә ә [ʷ]

Chú thích

1. Abkhazia tự xem mình là một quốc gia độc lập, nhưng điều nay chỉ được một vài quốc gia công nhận. Chính phủ Gruzia và chính phủ đa số các quốc gia xem Abkhazia là một phần lãnh thổ Gruzia.

1. Nordhoff, Sebastian; Hammarström, Harald; Forkel, Robert; Haspelmath, Martin biên tập (2013). “Abkhazian”. Glottolog. Leipzig: Max Planck Institute for Evolutionary Anthropology.
2. “Documentation for ISO 639 identifier: abk”. ISO 639-2 Registration Authority - Library of Congress. Truy cập ngày 4 tháng 7 năm 2017. Name: Abkhazian
3. “Documentation for ISO 639 identifier: abk”. ISO 639-3 Registration Authority - SIL International. Truy cập ngày 4 tháng 7 năm 2017. Name: Abkhazian
4. Tiếng Abkhaz tại Ethnologue. 18th ed., 2015.
5. Row 7 in Приложение 6: Население Российской Федерации по владению языками [Appendix 6: Population of the Russian Federation by languages used] (bằng tiếng Nga). Федерадьная служба государственной статистики. Bản gốc (XLS) lưu trữ ngày 6 tháng 2 năm 2018. Truy cập ngày 1 tháng 1 năm 2017.

Tài liệu

• Chirikba, V. A. (1996) A Dictionary of Common Abkhaz. Leiden.
• Chirikba, V. A. (2003) "Abkhaz". Languages of the World/Materials 119. Muenchen: Lincom Europa.
• Hewitt, B. George (2010) Abkhaz: A Comprehensive Self Tutor Muenchen, Lincom Europa ISBN 978-3-89586-670-8
• Hewitt, B. George (1979) Abkhaz: A descriptive Grammar. Amsterdam: North Holland.
• Hewitt, B. George (1989) Abkhaz. In John Greppin (ed.), The Indigenous Languages of the Caucasus Vol. 2. Caravan Books, New York. 39-88.
• Vaux, Bert and Zihni Psiypa (1997) "The Cwyzhy Dialect of Abkhaz". Harvard Working Papers in Linguistics 6, Susumu Kuno, Bert Vaux, and Steve Peter, eds. Cambridge, MA: Harvard University Linguistics Department.

Liên kết ngoài

Có sẵn phiên bản Tiếng Abkhazia của Wikipedia, bách khoa toàn thư mở

Wikivoyage có cẩm nang du lịch về Abkhaz phrasebook.

• Introduction, basic phrases and grammar and texts
• Abkhaz alphabet and pronunciation (Omniglot)
• Abkhaz entry in LanguageServer (University of Graz) Lưu trữ 2005-12-24 tại Wayback Machine
• Abkhaz at Language Museum
• Example of Abkhaz language
• Abkhaz-Russian On-Line Dictionary
• Ancient Adyghe Abkhaz–Abaza Ubykh alphabet
• Abkhaz basic lexicon at the Global Lexicostatistical Database
• Abkhaz text corpus
• Recordings of Abkhaz
• World Atlas of Language Structures information on Abkhaz