Milan

Milan (ital.: Milano [miˈlaːno], lomb.: Milan [miˈlãː]) om lidn Italijan pohjoižes, kahtenz' valdkundas eläjiden lugun mödhe, valdkundan järed transporttesol'm. Se om Lombardii-agjan da Milan-provincijan administrativine keskuz.

Milan
Milano

Lidnanznam	Flag
Valdkund	Italii
Eläjiden lugu (2022)	1,371,498 ristitud
Pind	181,76 km²
Pämez'	Džuzeppe Sala (kezaku 2016—, Giuseppe Sala)
Telefonkod	+39−02
Aigvö	tal'vel UTC+1, kezal UTC+2

Lidnan kart (2021)

Nece lidn om Italijan rahaazjoiden, ižandusen da tedon päkeskuz. Milan om modan üks' päkeskusišpäi mail'mas.

Etimologii

Lidnan nimi om sündnu latinižen Mediolanum-sanaspäi, znamoičeb «tazangišton keskuses».

Istorii

Ezimeletadas, miše Milanan aluz om pandud insubrad-heimol läz 600. vot EME. Rimalaižed ottiba lidnad väges i andoiba latiništ nimitust läz 222. vot EME.

Amvrosii-episkopan i Feodosii I-imperatoran aigan (4. voz'sada meiden erad) lidn oli ühtes rives Rimanke i Ravennanke borcuindas Päivlaskmaižen Rimalaižen imperijan keskusen arvos. Ostgotad i gunnad murenziba lidnan elod, i se tuli lanktushe. Hudrad lidnan seinäd roimahtiba langobardoiden tobmuden aigan (valdoičiba vspäi 568).

Toižen mail'man sodan aigan lidn oli alištunu järghižidele bombardiruindoile kut Italijan kaikiš znamasižemb tegimišton keskuz. Milan mülüi Mussolinin Italijan Socialižhe Tazovaldkundha, oli Germanijan armijan Italijas tarbhaižembaks käskkeskuseks. Sodan lopule lidn oli muretud lujas, Prekotto- i Terro-ezilidnad oliba pandud mantazole täuzin. Sodanjäl'hižil vozil udessündutihe lidnad kacmata gollüd'he, se sai enttušt znamoičendad tegimištos i rahaazjoiš. Monte Stella-kukkaz puištonke om sätud muretud sauvusuden jändusišpäi.

Nügüd'aigan Milan ezilidnoidenke, Turin i Genui sätas valdkundan tegimišton päkeskust.

Geografijan andmused

Lidnan sijaduz agjas i valdkundas vn 2008 kartal

Lidn sijadase tazosijal, Pojogen hural randpolel, 120 m ü.m.t. keskmäižel korktusel, kaikiš korktemb — 122 metrad. Pojogi om 50 km suvhe lidnan keskusespäi, Al'pad da niiden järved seištas pohjoižhe. Ezilidnad levinedas pohjoižhe Milanaspäi tobjimalaz.

Klimat om subtropine neps, päivoikaz kezal, pil'vekaz tal'vaigan. Sumeg oleskeleb paksus. Al'pad telustadas viluile il'mmassoile ličta lidnha. Voden keskmäine lämuz om +14 C°, kezakun-elokun +22,4..+24,6 C°, tal'vkun-uhokun +3,3..+5,1 C°. Ekstremumad oma −15,6 C° (uhoku) i +37,2 C° (heinku). Kezaaigan minimum om +5,6 C° (kezaku), tal'vaigan maksimum om +23,8 C° (uhoku). Ei olele haloid kezakus-sügüz'kus. Paneb sadegid 920 mm vodes, enamba semendkus (95 mm) i elokus-redukus (89..122 mm kus), vähemba uhokus (49 mm). Tal'vel lumikurod oleldas. Kun keskmäine relätivine nepsuz vajehtase 71..75 % röunoiš keväz'kus-sügüz'kus, 85..86 % kül'mkus-vilukus.

Tobmuz

Lidnan administrativine jagand (2008)

Milan jagase ühesaks nomeruidud municipijaks (ital.: municipio vai zona, vozil 1999−2016 nimitihe decentralizuidud zonoikš, äilugu it. zone di decentramento). Municipijad alajagasoiš 24 istorižeks rajonaks, rajonad — 148 lidnfartalaks. Municipii 1 om istorine keskuz, sen röunad mändas muretud päpaloin lidnan seinidme, toižed municipijad nomeruišoiš častomaraižen mödhe. Municipaline nevondkund (Consiglio di Municipio) om kaikuččes municipijas, kogoneb prezidentaspäi i 40 ühtnijaspäi (ku ristitišt om penemb mi sada tuhad, ka 30, no ei ole mugomid tähäsai). Vspäi 2016 kaik rahvaz valičeb municipijoiden prezidentid, ende nevondkundad valičiba.

Lidnan tobmuden pämez' om sindako (ital.: sindaco di Milano, lomb.: Sindech de Milan), nügüdläine Džuzeppe Sala om valitud tošti vl 2021. Edeližed lidnan pämehed oma Džuliano Pizapia (Giuliano Pisapia, kezaku 2011 — kezaku 2016), Leticija Moratti (Letizia Moratti, kezaku 2006 — semendku 2011).

Eläjad

Vn 2011 Italijan rahvahanlugemižen mödhe lidnan eläjiden lugu oli 1 242 123 ristitud. Kaik 1 372 810 eläjad oli lidnas vl 2018. Kaikiš suremb lidnan ristitišt oli 1 732 000 eläjad vl 1971. Kaik 5,2 mln ristituid elädas Milanan aglomeracijas^[1] 1982 km² pindal (2012), Sures Milanas om 8,2..12,5 mln eläjid (2015). Tegimišt om keskitadud ezilidnoiš.

Transport

Suren Milanan kart (2013)

Avtobusad (131 maršrut), trolleibusad (nell' maršrutad), tramvaid (18 jonod), ezilidnelektrojonused (üks'toštkümne jonod) da taksid oma kundaližeks transportaks lidnas. Metro radab lidnas vspäi 1964 (ital.: Metropolitana di Milano, vspäi 2024 125 stancijad om videl jonol, 111,8 km raudted).

Kaik koume rahvahidenkeskešt lendimportad ratas lidnan ümbrištos: järedamb Milan-Mal'pens, Linate (lähembaine lidnannoks) lühüdoiden reisiden täht i Orio-al'-Serio vähän büdžetan reisiden täht. Rahvahidenkeskeine civiline Milan-Mal'pens-lendimport^[2] (MXP / LIMC, 28,9 mln passažiroid i 731 tuh. tonnoid jüguid vl 2024) sijadase nell'kümnes ühesas kilometras lodeheze lidnan keskuzpalaspäi. Rahvahidenkeskeine civiline Orio-al'-Serio-lendimport Karavadžon nimed (vai Milan Bergamo, BGY / LIME, 17,3 mln passažiroid vl 2024) sijadase 45 km pohjoižpäivnouzmha Milanan keskuzpalaspäi. Rahvahidenkeskeine civiline Linate-lendimport Enriko Forlaninin nimed (vai Milan Linate, LIN / LIML, 10,6 mln passažiroid vl 2024) sijadase ani päivnouzmha-suvipäivnouzmha Milanan röunaspäi.

Galerei

• 
  Lidnan tobmuden sauvuz (2009)
• 
  Maria-neiččen Sündundan päjumalanpert', se-žo Milanan riman katoline kafedraline päjumalanpert' (om saudud vll 1386−1965), vn 2014 nägu
• 
  Italijan fondbirž (FTSE MIB) vl 2022
• 
  Milanan Keskuzližen päraudtestancijan sauvuz vl 2009

Tetabad sündnuded da eläjad

• Adriano Čelentano — italine patajai, akt'or