Artut'

Artut' (Hg — hydrargyrum latinan kelel, amuižgrekan kelen ὕδωρ «vezi»- da ἄργυρος «hobed»-sanoišpäi) om 80nz' himine element himižiden elementoiden periodižes tabludes. Sen sijaduz om kahtendestoštkümnendes gruppas (vanhtunuden klassifikacijan mödhe — kahtenden gruppan laptalagruppas, IIB), tabluden kudendes periodas.

Artut' normaližiš arvoimižiš

80	0 2 18 32 18 8 2
Hg 200,592
Artut'

Metallan paginnimi oleleb eläb hobed.

Ühthine ümbrikirjutand

Element om harv londuses lujas (83 milligrammad tonnas), no om artutin löudmižsijid äjiš valdkundoiš. Voib löuta sidä puhthas olendas mugažo, se om m. n. ičesündui artut'.

Artut', sen purud da ühtnendad oma toksižed lujas.

Fizižed ičendad

Artut' om nozol hobedaižvauged päličmänendmetall. Se om üks'jäine nozol metall i üks' kahtes nozolas elementaspäi (toine om brom) normaližiš arvoimižiš. Kovan artutin kristalline segluz om romboedrine.

Atommass — 200,592. Ninevuz (normaližiš arvoimižiš) — 13,534 g/sm³. Suladandlämuz — 234,32 K (−38,83 C°). Kehundlämuz — 629,88 K (356,73 C°).

Londuseline artut' kogoneb seičemes stabiližes izotopaspäi: ¹⁹⁶Hg (0,15 %), ¹⁹⁸Hg (10,04 %), ¹⁹⁹Hg (16,94 %), ²⁰⁰Hg (23,14 %), ²⁰¹Hg (13,17 %), ²⁰²Hg (29,74 %) i ²⁰⁴Hg (6,82 %). Tetas 33 ratud radioaktivišt izotopad 171..195, 197, 203, 205..210 atommassanke, i 16 izomärad. Niišpäi kaikiš hätkembad izotopad oma ¹⁹⁴Hg 447 vot pol'čihodamižen pordonke, ²⁰³Hg-izotop (T_½=46,6 päivest) i artut'-197 (65 časud). Kaikiš hätkembad eläjad izomärad oma ^195mHg (T_½=41,6 časud), ^197mHg (23,82 časud) i ^193mHg (11,8 časud). Izotopad čihotas α-čihodamižen (izotopad 174, 175), α- i β-čihodamižen (izotopad 176..178, 180, 184..190, 192), α-, β- i protonižen (izotopad 179, 181..183) vai muite β-čihodamižen kal't (kaik toižed), kebnembad kändasoiš kuldaks, jüžmakombad tallijaks, izotopad 176..190, 192 — kuldaks i platinaks, izotopad 174 i 175 — platinaks. Artut'-180 čihodase erasti klasterradioaktivižusen tagut, kändase rutenijaks-100 i kriptonaks-80. Artutin-181 pen' pala kändase iridijaks-177.

Himižed ičendad

Artutin himine aktivižuz om väll'. Muigotandmär oleleb 0, +1 i +2. Reagiruib galogenidenke i azotmuiktusenke.

Metall sädab rusttad artutin hapandust(II) +300 C° lämudel, no hapanduz čihodase tagaz edesižen lämbitamižen jäl'ghe korktemb mi +340 C°:

${\displaystyle {\ce {2Hg{}+O2->[300~^{\circ }{\text{C}}]2HgO}}}$

${\displaystyle {\ce {2HgO->[>340~^{\circ }{\text{C}}]2Hg{}+O2\uparrow }}}$

Vilun olendoiš artut' kaičese kuiš rikmuiktusen šoidun al. Reagiruib rikmuiktusenke lämbitamižes vaiše, artutin sul'fat(II) sädase:

${\displaystyle {\ce {Hg + 2 H2SO4 -> HgSO4 + SO2 ^ + 2 H2O}}}$

Metallan samižen mahtused tuliba amuižiš aigoišpäi. Artutin sul'fid(II) poltase il'mas, kogotas artutin puruid i kondensiruidas niid:

${\displaystyle {\ce {HgS + O2 -> Hg + SO2 ^}}}$

Metallotermine mahtuz:

${\displaystyle {\ce {HgS + Fe -> FeS + Hg ^}}}$

Artutin sul'fid(II) poltase mouckivenke:

${\displaystyle {\ce {4HgS + 4CaO -> 4Hg ^ + 3CaS + CaSO4}}}$

Samine jätktase sadud koncentratan fil'truindal, pästandal azot- i rikmuiktusiš läbi, distilliruindal.

Kävutand

Artutin kävutand om röunatud lujan toksižuden taguiči. Ottas metallad kävutamižhe metallurgijas (sekundarižen alüminijan ümbriradmine, kuldan kivendon ümbriradmine) da tehnikas (andimed, minibatarejad i detonatorad), maižanduses (pesticidad), 21. voz'sadahasai oli zelläks medicinas.

Irdkosketused

• Artut' webelements.com-saital. (angl.)
• Kirjutuz artutiš Himižiden elementoiden populärižes n-t.ru-kirjištos. (ven.)