Sä

Sä om märitud kuron kaiked meteorologižiden elementoiden znamoičendad da atmosferižed nägused avaruden erazvuiččiš čokkoimiš. «Sä»-tärtuz sanub meile atmosferan joksijas olendas. Vastkarin sidä, «Klimat»-tärtuz om atmosferan keskmäižes olendas hätkeližes aigas. Sän nägused šingotadas troposferas (atmosferan alahaine pala) da gidrosferas.

Kogopil'ved edel torokad

Sä vajehtase lopmäta. Erašti voib mujuda vajehtusid severdas-se minutas eskai, jo pagižmata päiväs päivän jäl'ghe. Sän vajehtused jagadas periodižihe da aperiodižihe. Periodižed vajehtused oleldas päiveses (Ma punose ičeze värtmudes ümbri) da vodes (Ma pörub Päiväižes ümbri). Päivezvajehtused mapindanno oma kaikiš lujembad. Voz'vajehtused oma voz'aigoiden jono. Il'mmassoiden sirdand om aperiodižiden vajehtusiden sü. Ku tulijan il'mmassan parametrad ei kožugoi periodižiden vajehtusiden fazanke, ka sän kaikiš lujembad vajehtused tegesoiš. Aperiodižiden vajehtusiden intensivižuz poleneb korktushe mapindalpäi kactes.

Meteorologižed elementad

• Atmosferižed nägused — ned oma koverikahiden fiziž-himižiden processiden nägujad rezul'tatad, tegesoiš Man il'mpäluižes — atmosferas:
  • atmosferižed sadeged (vihm, lumi, ragiž, hüde);
  • kaimnägused (sumeg, uho, parh, poud, jumalansä, tulleipörde).
• Nened ozutajad märitas «ekvivalentižen komfortižen lämuden»:
  • atmosferine painuz
  • il'man lämuz
  • il'man nepsuz (relätivine da absolütine)
  • tullein piguz (vägi) da čuraduz
• Tarbhaižed ozutajad transport- da maižanduzsarakoile:
  • nägubuden edhuz
  • atmosferine turbulentižuz
  • jädumižen voind
  • päiväižradiacii
  • pil'višt, poudan hätkeližuz
  • tullein heredan lujendusen, torokan voimuz (merel, järedal järvel)

Sänendustused

Sänendustuz — se om vahvištoittud tedoližikš da tehnižikš ezimeletuz atmosferan tulijas olendas märitud tahol. Sätas endustust järedoiden atmosferižprocessiden šingotesen analizan mödhe. Voz'tuhiden aigan ristitud naprihe sän endustada (primetad rahvahankalendarin mödhe, londusen kaclemižed), no vaiše 19. voz'sadal oficialižed sänendustused sünduiba.

Sädamha sänendustust — keratas verdandmusid meteostancijoil da kaimdajil atmosferan joksijas olendas. Sid' projektiruidas atmosferan olendan vajehtusid endustuzmodeliden abul. Kompjuterprogramad tehtas äjan, no ristitun ühtnemine om tarbhaine. Ristit valičeb modelin šablon, hän keradab ühtheze edahaižid aigtegoid; mugažo modelin eriližused da jüvä oma tarbhaižed, pidab teta niid süväs. Kävutadas severz'-se modelid kerdalaz, ühtetas niiden andmusid ližadamha endustusen tarkoiktust.

Äjad ristitud kävutadas sänendustusid ičeze eloho. Torokan endustused oma tarbhaižed, sikš miše kaitas elod da varandad niiden abul. Lämuden da sadegiden endustused oma tarbhaižed maižandusen da sauvondsarakon radnikoile. Lämbituzverkoile pidab lämuden da tullein vägen endustust andmaha lämuzenergijan pästusen arvod tulijoile päivile. Täuz' endustuz tariž sättutamha irdaližen voibištelendan da lebun planoid. Kaik ristitud kävutadas sänendustust kaikuččen päivän sobmähäs oikti («sähä kactes»).

Sän tedoidused

Meteorologii tedoidab sän — nece om tedo atmosferan da sen olijoiden processiden polhe.

Meteorologijan jagused:

• atmosferan fizik — se om meteorologijan päjaguz. Fizižed nägused da atmosferižed processad tedoitas.
• atmosferan himii tedoidab atmosferan himižid processid.
• sänendustai meteorologii om tedo sän da sen prognoziruindan metodoiden polhe.
• dinamine meteorologii tedoidab atmosferižprocessid gidroaeromehanikan teorijan mahtusil.
• biometeorologii ümbrikacub atmosferan faktoroiden valatoitusen biologižihe processihe.

Mail'man meteorologine organizacii sättutab erazvuiččiden maiden meteokeskusiden radmišt.

Meteorologižen kaclemižen organizacii

Meteoinformacijal om kaks' tipad:

• eziauguine — joksijas säs, sadas sidä meteokaclemižišpäi;
• ühtenzoittud — nene oma andmusiden tabluded, sänkartad, aerologižed diagrammad, püštoiktad leiktamižnägud, pil'višton kartad.

Endustusiden ozaiduz rippub eziauguižes informacijaspäi päazjas.

Venäman meteostancijoiden, meteo- da gidrologižiden postoiden avar verk om olmas. Meteostancijad oma erazvuiččidenke kaclemižprogramidenke. Sen ližaks, tehtas kaclemižid meteoradiolokatoroil (sadas niišpäi pil'višton šoiduiden, sadegiden da jumalansäiden intensivižusen avaruznäguid 250 km:hasai radiusan lokatoraspäi) da meteokaimdajil (pil'višton fotokuvad lainhen pidusen erazvuiččiš diapazoniš, atmosferan lämuden da il'man nepsuden püštoiktad profiläd). Tehtas aerologižid kaclemižid specialižil stancijoil radiozondiden abul, erašti meteorologižiden da geofizižiden raketoiden abul. Meril da valdmeril tehtas kaclemižid eriližkalutadud laivoil.

Sän toižetuz

Maižandusen da tegimišton valatoitusen sähä om uskotajid todestusid^[1]:

• Muiktuzvihmad valatoitas pahoin kazmusištho, järvihe, sauvusihe. Rikin hapandusen da azotan hapandusiden mülü atmosferas sureneb heitgazoiden ližadusespäi.
• Tehmižiden jändused muretas il'man ladud da sen nägubut.
• Lugetas, miše klimatan vajehtuz valatoitab kuivaigoiden, ekstremaližiden lämuziden, sur'veziden, kovan tullein da torokoiden paksudehe. Kazmuzhonuzgazoiden heitandad il'mha vajehtadas klimatan^[2].
• Lidnoiden järedad kogod sätas äi lämut. Nece lämuden verd sid'-žo valatoitab lähižen regionan sähä tuhazesai miläd diametras^[3].

Mugoižed effektad sän arvoimižiden takaimatomas vajehtusespäi oma varuližed meiden ristitkundan paloiden täht: ekosistemad, londuseližed varad, ekonomine šingotez, ristitun tervhuz.

Sän rekordad

Sän rekordad oma ekstremaližed meteorologižed ozutajad, kudambid registriruihe oficialižikš Man pindal. Vn 1983 21. päiväl heinkud registriruihe kaikiš madalambad lämut sän kaclemižišpäi Vostok-stancijas (Antarktid): −89,2 C°. Vn 1922 13. päiväl sügüz'kud — kaikiš korktembad, Al'azizaji-sijas, Livii: +58 C° (rideltas necen znamoičendan polhe).

Sän vepsän toižendad

• Haudutez — veresen il'man mairiž.
• Poud — kajoz sä.
• Ränd — närak märg släcakaz sä.
• Säpido — hond sä.
• Upar' — läm' neps il'm.

Sähä sidodud vepsän muštatišed

• Ištu merenno, varasta säd.
• Laškale kaiken — huba sä. / Ležnale mehele kaiken om huba sä.
• Meiden pertid sänke ei ridelkoi.
• Paha sä lebaitas ei anda.
• Sä heinäd paneb.
• Udele kudmaižele uded säd-ki.
• Üks'jäižel tütrel om ühesa vävud, a päiväl om ühesa säd.

Homaičendad

1. Amerikaižen meteorologižen sebran sait (ametsoc.org). (angl.)
2. Intergovernmental Panel on Climate Change (Klimatan toižetusen valdkundoidenkeskeine panel'). — Grida.no. (angl.)
3. Zhang Guang. Cities Affect Temperatures for Thousands of Miles (Čžan Guan. Lidnad valatoittas lämut mijliden tuhoiže). // ScienceDaily (sciencedaily.com). 28. viluku 2012. (angl.)

Edesine lugemine

• Oblakov M. Sän endustusen jügedused (rahvahaližprimetindad sän polhe) // Kodima. — 2015. — #9. — Lp. 8.