Zea mays

El Formenton (nome sientifego Zea mays), conosùo anca come sorch, sorgoturco o soturco, el xe na pianta erbasea anuałe de ła fameja de łe Graminacee (tribù de łe Maydeae).

Zea mays

Dati
Fonte de	mais (it) , amido di mais (it) , Olio di semi di mais (it) , corn husks (en) , maize straw (en) , Tutolo (it) , corn kernel (en) e corn stover (en)
Piante
Tipo de fruta	cariosside (it)
Stato de conservasion
Ris-cio mìnemo
UICN	77726273
Tasonomia
Superregno	Eukaryota
Rènjo	Plantae
Órdene	Poales
Fameja	Poaceae
Tribù	Andropogoneae
Zènare	Zea
Spece	Formenton L., 1753

Zea mays "fraise"

Zea mays "Ottofile giallo Tortonese”

Ła pianta ła vien da ła Amèrica sentro-meridionałe e el so nome el ga ha orijine arauca (maiz). In Vèneto se ciama co nomi difarenti come sorch, formenton, sorgo turco o soturco.

Ła infioresenẑa femena, che ła porta i garnei, ła saree na spiga ma de sołito se ła ciama panocia, anca se ła panocia vera e propia ła saria ła infioresenẑa mastcio su ła ẑima del pjant (penaẑ).

Storia

Racolta e triturasion del sorch par far ceroso

Ła storia del formenton ła xe stà contestada par tanto tenp. Darwin e ła major parte dei storeghi i pensa che ga na orixine sudamericana e che a prima olta xe stà coltivà inte ła vałe de Tehuacándel del Mèsego^[1]. I Olmechi e i Maya i coltivea el formenton inte ła Amèrica Sentral, dal 2500 v.C. se xe difondesto in tuta ła Amèrica. Portoghexi e Spagnołi ło ga portà inte penìzoła Iberica inte el XVI secoło, e po xe 'ndà in tuta Eoropa e po in Çina. Ma serti che fea scavi archeołogisi, par farghe un scherso a un archeołogo inpegnà te łe piramidi egisiane, i ghe ga fat catar na pugnada de ẑiess inte un sarcofago. Sto scherso el ga fat acreditar ła teoria che al sorch el vegne da l'Africa portada da Matteo Bonafous e criticada da De Candolle.

Qualità

• Bianch perlà: panoce longhe co garnei bianchi sferiçi, bianchi e vitrei. El mosol el xe bianch. Al pjant el xe bastansa fort ma el se spaca parchè el xe tanto alt (pì de 3m). Se el dopara par far ła farina par ła poenta bianca. El xe tipigo de ła piana vèneta (xone de produsion: provinsie de Trevixo, Padoa e Venesia). Par ła so storia e quałità el xe un Presidio Slow food del Vèneto.
• Fiorentin: oramai quasi sparì, el jera el formenton che vegnea semenà de pì inte el nord del Veneto. Ła rexa no ła jera un gran che, ma el ndea abastansa ben par cener sù łe fasołere e ła farina da poenta che se fea, ła jera pì bona de queła che se fea co łe altre qualità. Łe panoce łe xe picenine e łe ga garnei tondi, vitrei e arancioi metesti su file drete. El moxol el xe bianch.
• Marano: quałità bonoriva, garnel vitreo che tende al ross. Al ghe n'è pì che sipa te ła Provinsia de Vicensa.
• Formenton american: quałità doperada praticamente sol che par darghe da magnar a łe bestie. Ghe un esiste na boa de diverse sełesion e se el cognos suito parchè el ga el bux te ła ponta del garnel. Al va ben par far canp de sorch e faxioi parchè el xe fort e el resiste ben anca al vent.
• Sponcio: quałità inscrita inte el Registro Nasional dei Prodoti Tradisionai. Garnel vitreo, cołor tra el xal e el arancion, forma a posta (da ła qual vien el nome). Na olta el jera doperà no masa parchè, anca se che el dà na bona rexa, el ga el pjant deboł e el se spaca co el vent. Al xe pì che sipa de ła parte alta del Vèneto. Se el dopara par far poenta. Da qualche an el Comun de Zes el xe drio farghe na canpagna de promosion.
• Sinquantin: el nome el vien dal fato che da che che el fioris a che che el imaduris pasa sol che 50 dì. El fa panoce cee co garnei longhi, vitrei e naransioi scuri. El xe bon da far moneghe e farina. Na olta al vegnea semenà in seconda coltura dopo del forment. Des el xe probàbiłe che el sipe estinguesto.

Bibliografia

• Bonafous Matteo, Histoire naturelle, agricole, économique du mais, Bocca, Huzard, Parigi 1836
• De Candolle Alphonse, L'origine delle piante coltivate, Dumolard, Milano 1883
• Harris David R., Hillman Gordon C., (editors), Foraging and Farming. The Evolution of Plant Exploitation, Unwin Hyman, London 1989
• Helbaek Hans, The story of corn and westward migration, McNally, Chicago 1916
• Messedaglia Luigi, Il mais e la vita rurale italiana, Federazione Italiana del Consorzi Agrari, Piacenza 1927
• Saltini Antonio, I semi della civiltà. Frumento, mais e riso nella storia delle società umane, A. M.. Bologna

Altri projeti

Altri progetti

• Wikimedia Commons
• Wikispecies

• Wikimedia Commons el detien imàjini o altri file so Zea mays
• Wikispecies el detien informasion so Zea mays
• Scholia el detien schemi gràfeghi so Zea mays

Notasion

Controło de autorità	LCCN (EN) sh85032625 · GND (DE) 4037135-9 · BNF (FR) cb119468261 (data) · NDL (EN, JA) 00573259

1. https://web.archive.org/web/20140223100251/http://agron-www.agron.iastate.edu/Courses/agron212/readings/corn_history.htm