Remove ads
Ła astronomia (dal greco: ἀστρονομία = ἄστρον + νόμος, che vołe dir lexe de łe stełe) ła xe ła siensa che ła va studiar e descrivar i avegnimenti cełesti. Studia łe orixani e l'evołusion, łe propietà sfixeghe, chìmeghe e tenporałi dei ojeti che i conpone l'Universo e che i połe eser vardai inte ła sfera cełeste.
(VEC)
«MCCXLII - QUAE QUONDAM INFERNAS TURRIS DUCEBAT AD UMBRAS
NUNC VENETUM AUSPICIIS PANDIT AD ASTRA VIAM - MDCCLXVII
1242 - Sta tore che na volta portava a łe onbre infernałi, 'deso co l'auspicio dei Veneti verxe ła via ai astri - 1767 »— Specoła de Padoa
L'astronomia ła xe una de łe siense pì vecie e che tante çiviltà vecie de tuto el mondo i ga studià el ceło e i vari avegnimenti astronomeghi: Ejisi, greçi (mediteraneo) babiłonexi, indiani, çinexi (oriente) maia e incas (amereghe). Sti veci studi astronomeghi, i vardava al studio de ła poxision dei astri (astrometria), ła periodiçità dei avegnimenti, e la coxmołoxia e de consenguensa, particolarmente st'ultimo, l'astronomia antica la jera caxi senpre cołegada fortemente co aspeti rełijoxi. Al dì de oncò, l'astronomia moderna, la xe cuaxi sinonimo de astrofixega.
L'astronomia no ła va confondesta co l'astrołoxia che ła xe na pseudo-siensa che ła pensa che i movimenti del sołe e che i pianeti inte el xodiaco, i influensa in calche manjiera ła vita de l'omo. Anca se łe do disipline łe ga on ponto de partensa in comun, łe xe totalmente difarenti, visto che l'astronomia, a difarensa de l'astroloxia, ła ga inbrasà el metodo sientifego fin dal tenpo de Galileo Galilei.
L'astronomia l'è una de łe poche siense andove che el trabaco del amadore (astrofiło - la persona che ghe piaxe l'astronomia ma che no l'è studià) el połe xugare on roło de pexo, dando dati so nove scoerte e dando novi dati so łe oservasion.
Remove ads
Inte el scumisio de ła so istoria, l'astronomia ła se ocupava onegamente de ła oservasion e de ła previxion dei movimenti dei ojeti çełesti, che i podea esar visti a ocio dexnudo da l'omo. I primi strumenti che i podaria esare ricondoti a fini astronomeghi, i riva dal XX secoło v.C., on exenpio el połe esare cheło de Stonehenge, che a parte łe so doparasion çerimoniałi, i podea esare doparai par determinar łe stajon (par regołare łe operasion de l'agricoltura, come ła samena de łe piante), e ła longhesa de l'ano[1] e/o par far na mapa astronomega de ła poxision de łe stełe e pianeti (siensa che oncò ła njien ciamada astrometria).
Da ste prime oservasion, ga tacà formarse łe prime teorie so i movimenti dei pianeti e so ła naura del Sołe, de ła Łuna e de ła Tera, che in prìnsipio se pensava ła fuse al çentro de l'universo. Sta vixion ła se ciama sistema xioçentrego o sistema tolemaico, dal nome de l'astronomo greco Claudio Tołomeo.[2]
De granda inportansa xe sta l'aplicasion de ła Matemàtega a l'astronomia, che ła ga scumisià co i Babiłonexi, che i xe stai pasai de jenerasion in jenerasion e de çiviltà in çiviltà[3], descoerxendo che łe crisi lunari łe rivava segondo o çiclo ripetitivo conosuo come saros.[4]
Dopo i babilonexi, grandi progresi economeghi i ghe xe stai in Gresia e inte el mondo ełenistego, co l'astronomia greca che vardava a sercar na spiegasion fixega e rasionałe par i fenomani çelesti[5]. Inte el III secoło v.C., Aristarco di Salmo el ghea stimà łe dimension e ła distansa de Sołe e Łuna e el xe sta el primo a propore on model elioçentrego del Sistema sołare[6] (pianeti che jira torno el sołe e no che tuti jira torno ła tera) e inte el II secoło v.C., Ipparco el ghea descoerto ła preçesion dei ecuinosi, el ga calcołà ła grandesa e ła distansa de ła Luna e el ga inventà uno dei primi strumenti astronomeghi, l'astrołabio[7]. Ipparco el ghea fato anca on catałogo finìo de 1020 stełe, e ła major parte de łe costełasion de l'emisfero boreałe le xe stae definie da l'astronomia greca[8]. La machina de Anticitera (c. 150-80 v.C.) el jera on calcoladore mecanego projetà par conosare ła poxision del Sole, de ła luna e dei pianeti inte na determinada data. Altri machinari de sta portada, no i se vedarà fin al XIV secolo, co xe vegnui fora i primi reloji atronomeghi mecaneghi in Eoropa.[9]
L'astronomia, ferma inte el Eoropa medievale, inte i paexi Ixlameghi e in altri posti, ła ga portà i primi oservatori astronomeghi a partire dal IX secolo.[10][11][12]
Inte el 964, l'astronomo persian Azophi, el xe sta el primo a descrivare ła Gałasia de Andromeda, la pì granda gałasia del grupo locałe, inte el so Libro de łe stełe fise[13].
.jpg)
La Ceza catołega romana ła ga dato on sostegno finansiario e sociałe par el studio de l'astronomia par pì de sie secołi, co ła prinipale motivasion de catar ła data de ła pascua[14].
Rivołusion sientifega
Inte el corso del Rinasimento, Nicołò Copernico el ga fato l'inportante trabaco de on sistema elioçentrego (no l'è sta el primo a ver ipotixà on sistema co al so çentro el sołe, ma l'è sta el primo a argomentare in modo sientifego ła so teoria). El so laoro l'è sta xviłupà, difenduo e coreto da Galileo Galilei e Keplero. St'ultimo el xe sta el primo astronomo a dare leji che łe descrivese in manjiera coreta e detajada del movimento dei pianeti torno el Sole, anca se njiancora el capìa łe cauxe fixeghe de łe so scoerte[15], ciarìe pì vanti da Newton che el spiegò i prinçipi de ła mecanega çeleste e ła leje de gravitasion universałe, cavando par senpre ła difarensa intrà fenomani teresti e çełesti. Tra chełe altre robe, Newton el ghea inventà anca el telescopio rifletore.[16]
L'astronomo britanego John Flamsteed, el ghea catałogà pì de 3000 stełe[17] e inte el mentre co i mejoramenti de ła ualità dei tełescopi vegnea fora na scoerta drio chel'altra. Altri catałoghi pì conpleti i xe stai fati da Lacaille e da William Herschel che el ga fato un catałogo de nebułoxe e masi, prima de scoprire inte el 1781, el pianeta Uran[18]. La prima stima de ła distanse da na steła, la ghe xe sta inte el 1838, co Friedrich Bessel el ga mixurà ła parałase de 61 Cygni.[19]
Inte el corso del XVIII E XIX secoło, el studio del problema dei tre corpi de Euler, Clairaut e D'Alembert el ga portà a vere previxion pì preçixi so i movimenti de Luna e pianeti, e sto studio ll'è sta perfesionà da Lagrange e Laplace, che i ga portà a otegnere łe mase dei pianeti e de ła luna e łe perturabasion che i exerçitava.[20]
Grandi progresi in astronomia i xe rivai col rivo de łe nove tecnoloxie (spetroscopia e astrofotoscopia). Co ste tecnoloxie se ga conosuo novi ojeti pì lontani e xe sta provà che i jera simiłi al sole, ma difarenti in masa, temperadura e dimension. Co ła spetroscopia xe sta posìbiłe studiare la naura fixega dei astri (astrofixega).
L'existensa de ła nostra gałasia, ła Via Latea, e che se capise che sta cua la jera on grumo ixolà de stełe rispeto al resto de l'universo, ła xe sta provada inte el XX secoło, co ła scoerta de l'existensa de altre gałasie. Co ła spetroscopia, se se ga incorto che tanti ojeti i prexentava el redshift (on spostamento del spetro verso el roso rispeto a cuando se se spetava). Sta roba ła jera spegàbiłe soło co l'efeto de Doppler, chel xe sta interpretà come na difarensa tanto negativa, o sia de distansamento dal nostro pianeta. Par sto motivo, njien formułada ła teoria de l'espansion de l'Universo[21]. L'astronomia teorega ła ga portà a specułasion so l'existensa de ojeti come i buxi neri e łe stele de neutroni, che i xe stai doparai par spiegar alguni fenomani vardai, come quasar, pulsar, blazar e radiogalasie.
Remove ads
L'astronomia ła połe esare dividesta in cuatro grande rame:
- Astronomia de poxision: La laora par poxisionar łe stełe inte ła sfera çełeste, mixurando determinai angołi rispeto ai piani fondamentałi. L'è ła rama pì vecia de sta siensa. La descrive el movimento de stełe, pianeti, satełiti e fenomani come łe crisi e el pasajo dei pianeti davanti a ła so steła.
- Mecanega çełeste: La studia el movimento dei corpi çełesti (pianeti, satełiti nadurałi e artifiçałi, asteroidi e comete) da on ponto de vista fixego-matematego e ła calcoła łe orbite. Propio vardando el strano movimento de Uran, xe grasie a sta rama de l'astronomia che Urbain Le Verrier e John Couch Adams i ga scoerto on novo pianeta, poco dopo ciamà Netuno,
- Astrofixega la xe ła parte moderna de l'astronomia, che ła varda a łe sL'astronomia può essere divisa in quattro grandi rami:tełe come corpi fixeghi da studiarghe ła so conpoxision, strutura e rotasion. Sta disiplina ła ga posuo xviłuparse dal XIX secoło, grasie al xviłupo de ła spetrometria.
- Coxmołoxia: ła xe na rama de l'astrofixega che studia l'orixane, ła strutura e l'evołusion e ła nasita de l'universo. Inte i ani ła fixega de łe partixełe ełementari e ła coxmoloxia i ga strenxuo i raporti.
Rame de l'astronomia a segonda de ła banda de spetro doparada
Dependendo da ła longhesa d'onda de ła radiasion eletromagnetega doparada par vardare on corpo çełeste, lastronomia ła xe dividesta en:
- Astronomia òtega , co l'oservasion ła dopara ła luxe soltanto inte łe longhese d'onda che połe esare riłevae dal ocio (circa 400 - 800 nm). El xe el tipo de oservasion pì vecio che ghe sia.
- Radioastronomia
- Astronomia inSecondo la lunghezza d'onda della frarosa doparando riłevadori de luxe a infrarosi. La luxe a infrarosi ła njien asorbia façilmente dal vapore acueo, cuindi i oservatori i ga da esare so on posto alto e suto o in orbita.
- astronomia a alta enerxia : a sta categoria ghe fa parte l'astronomia de raji X , astronomia a raji gama e astronomia ultravioleti, par el studio dei neutrini e raji coxmeghi.La majorparte de ste oservasion łe njien fate in orbita.
Rame de l'astronomia a segonda del caxo
- Astrometria: el studio de ła poxision dei ojeti inte el spasio e i canbiamenti de poxision. .
- Astrofixega: el studio de ła fixega del universo, incluxe propietà come ła lumenoxità, densità, tenperadura, conpoxision chimega dei ojeti astronomeghi
- Coxmołoxia: el studio de l'orixane de l'universo e de ła so evołusion. lo studio dell'origine dell'universo e della sua evoluzione .
- Formasion e evołusion gałatega: El studio de ła formasion e de l'evołusion de łe gałasie.
- Astronomia galatega: studio de ła strutura e conponenti de łe gałasie.
- Astronomia extragalatega: studio speçifego de łe gałasie che studia i ojeti fora de ła nostra gałasia.
- Astronomia stełare: studio de łe stełe lo studio delle stelle .
- Evolusion stełare: studio de l'evołusion de łe stełe, da co łe xe nate a co łe xe morte.
- Formasion de stelle
- Sciense planetarie: el studio dei pianeti inte el sistema sołare e dei pianeti extrasołari
- Astrobioloxia (o exobioloxia)
- Archeoastronomia .
- Astrochimega .
Remove ads
Wikimedia Commons el detien imàjini o altri file so astronomia
el detien schemi gràfeghi so
Remove ads
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
Remove ads