Qaragʻandi (viloyat)

Qaragʻandi viloyati — Qozogʻiston Respublikasi tarkibidagi viloyat. 1932-yil 10-martda tashkil etilgan. Maydoni 117,9 ming km². Aholisi 1,353,804 kishi (2011). Shahar aholisi 85%. Viloyat 9 maʼmuriy tumanga boʻlingan, 6 shahar va 15 shaharcha bor. Markazi — Qaragʻandi shahri. Viloyat respublikaning markaziy qismida, Balxash koʻlining shimoli-gʻarbida joylashgan. Shimoliy tarafidan Aqmola, Pavlodar, sharqiy tomonidan Sharqiy Qozogʻiston, janubida Qiziloʻrda, Janubiy Qozogʻiston, Jambul, gʻarbiy tomonida Aqtoʻbe, Qoʻstanoy viloyatlari bilan chegaradosh.

Qaragʻandi viloyati
Қарағанды облысы

Gerb
viloyat
Maʼmuriy markazi	Qaragʻandi
Yirik shahari	Qaragʻandi, Temirtau, Jezqazgʻan, Shaxtinsk
Asos solingan sanasi	1932-yil
Akim	Abdishev Baurjan Tuyteyevich
Rasmiy tillar	qozoqcha (davlat tili), ruscha (rasmiy tili)
Aholi (2012)	1 358 064[1] (8,6 % ,  (5-oʻrin)
Zichligi	3,7 kishi./km²
Millatlar tarkibi	qozoqlar 44,68 % ruslar 39,17 % va boshqalar
Dinlar tarkibi	musulmonlar, Xristianlar
Maydoni	427 982 km² (15,7 %, 1-oʻrin)
Balandligi dengiz sathidan  Baland choʻqqisi  Oʻrtacha balandligi	1500 m  500 m
Vaqt mintaqasi	UTC+6
Telefon kodi	+7 721х xx-xx-xx
Pochta indeksi	100000
Internet domeni	krg.kz
Avtomobil raqami kodi	M,К,09
Rasmiy sayti	http://www.karaganda-region.kz/
Xaritada
48°0′0″N 71°0′0″E

Tabiati

Katta qismini Qozogʻiston past togʻlari (balandligi 300–1000 m) egallagan. Past togʻlar janubda Betpaqdala choʻliga (balandligi 300–400 m), gʻarbda esa Turon tekisligiga qoʻshilib ketgan. Iqlimi keskin kontinental va juda quruq. Iyulning oʻrtacha harorati shimolda 20,1 °C va janubda 25,1 °C, yanvarning oʻrtacha harorati shimolda —16,7 °C, janubda —13 °C. Yillik yogʻin shimolda 100–280 mm. Vegetatsiya davri 160 — 200 qun.

Ichki suvlari, tuproqlari va hayvonlari

Yirik daryolari — Sarisuv va Nura. Shoʻr koʻl koʻp. Yer osti chuchuk suvlaridan keng foydalaniladi. Viloyatning shimoliy qismi kashtan tuproqli boʻlib, boshoqli oʻtlar — shuvoq choʻllari bilan band. Janubiy roqda shoʻrlangan och kashtan va qoʻngʻir tuproqlarda siyrak chala choʻl va choʻl shuvoqshoʻra oʻsimliklari oʻsadi; qumli joylarda boshoqli oʻtlardan shuvoq, shuningdek buta oʻsimliklari, choʻl oʻsimliklari bilan birga qaragʻay, qayin, togʻterak, tol oʻsadi. Chala choʻl va choʻllarda kemiruvchilar va yirtqichlar, saygʻoq, arxar, jayron, yelik yashaydi, tuvaloq va boshqalar qushlar uchraydi. Daryo va koʻl qirgʻoqlarida suv parrandalari, qamishzorlarda qobon, ondatra yashaydi. Balxash koʻlida baliq koʻp.

Aholisi

Qaragʻandi viloyatida 1 353 804 (2011) kishi istiqomat qilishadi. Soʻnggi vaqtlarda bu viloyatda slovyan xalqlari kamayib borayapti, unga asosiy sabablardan biri ularning Rossiyaga koʻchib ketishi. Viloyat aholisi koʻp millatli hisoblanadi. Aholisining milliy tarkibini quyidagi jadvaldan qarang.

Milliy tarkibi

Viloyat aholisining milliy tarkibi
(ushbu jadvalda^[2])^[3][4]:

	Soni 1989-yilgi[2]	%[2]	Soni 1999-yilgi	%	Soni 2010-yilgi	%
umumiy	1745448	100,00 %	1410218	100,00 %	1352037	100,00 %
Qozoqlar	449837	25,77 %	529478	37,55 %	604063	44,68 %
Ruslar	817900	46,86 %	614416	43,57 %	529555	39,17 %
Ukrainlar	128547	7,36 %	78755	5,58 %	61606	4,56 %
Olmonlar	159208	9,12 %	57229	4,06 %	39582	2,93 %
Tatarlar	52769	3,02 %	39313	2,79 %	34215	2,53 %
Beloruslar	35731	2,05 %	21579	1,53 %	16566	1,23 %
Koreyslar	14672	0,84 %	14097	1,00 %	13544	1,00 %
Chechenlar	5997	0,34 %	4660	0,33 %	5585	0,41 %
Polyaklar	7239	0,41 %	5572	0,40 %	4659	0,34 %
Ozarbayjonlar	4787	0,27 %	3667	0,26 %	4288	0,32 %
Moldavanlar	5401	0,31 %	3428	0,24 %	3032	0,22 %
Mordvalar	6665	0,38 %	4097	0,29 %	2788	0,21 %
Oʻzbeklar	4478	0,26 %	2325	0,16 %	2699	0,20 %
Chuvashlar	5188	0,30 %	3091	0,22 %	2377	0,18 %
Yunonlar	3660	0,21 %	2408	0,17 %	2160	0,16 %
Litvalar	3687	0,21 %	2474	0,18 %	2082	0,15 %
boshqalar	39682	2,27 %	23629	1,68 %	18471	1,37 %

Milliy madaniyat markazlari

Qaragʻandi viloyati boʻyicha 55-ta milliy madaniyat markazlari faoliyat yurutadi. 20-ta markazda kechki maktablar ishlaydi. Har bir maktabda oʻqiydiganlarning oʻrtacha soni 25 kishini tashkil qiladi.

Hududiy boʻlinishi

shahar va tumanlar	aholi soni(2007 y)	hududi(km kv.)	markazi	tashkil topgan yili	-
Qaragʻandi	453 400	543	-	1934
Temirtov	171 900	300	-	1945
Balxash	73 700	5 900	-	1937
Saran	50 700	174	-	1954
Shaxtinsk	56 600	200	-	1961
Priozersk	12 800	54	-	1956
Abay tumani	54 700	6 500	Abay	1997(1973)
Buxar jirau tumani	60 700	14 600	Boʻtaqara	1938
Aqtoʻgʻay tumani	18 900	52 000	Aqtoʻgʻay	1928
Shet tumani	46 500	65 700	Aqsu-Ayuli	1928
Nura tumani	30 600	46 300	Kievka	1928
Osakarov tumani	36 800	11 200	Osakarovka	1940
Qarqarali tumani	42 500	35 500	Qarqarali	1930

Ijtimoiy soha

Temir yoʻl uzunligi 581 km. Qattiq qoplamali avtomobil yoʻllar uzunligi 2100 km. Balxash koʻlida muntazam kema qatnaydi. 5 oliy oʻquv yurti (shu jumladan, universitet, politexnika, tibbiyot, kooperativ, jismoniy tarbiya institutlari) bor. 3 teatr, tasviriy sanʼat va oʻlkashunoslik muzeylari, Botanika bogʻi faoliyat koʻrsatadi.

Qishloq xoʻjaligi

Qishloq xoʻjaligida, asosan, mineral xom ashyoni qazib olish va qayta ishlash, shuningdek, gʻallachilik va yaylov chorvachiligi rivojlangan. Dashtning shimolida lalmikor gʻallachilik bilan birga qoramolchilik, choʻchqachilik, parrandachilik va mayin junli qoʻychilik, chala choʻl va choʻllarda yaylov chorvachiligi bilan birga sugʻorib dehqonchilik (sabzavot, poliz) qilinadi. Ekin maydonlariga gʻalla (bahori bugʻdoy), arpa, ozuqa ekinlari ekiladi. Jamoa va shaxsiy xoʻjaliklarida qoramol, qoʻy va echki, yilqi, choʻchqa, parranda boqiladi. Balxash koʻlidan baliq ovlanadi; choʻl va togʻlarda ovchilik qilinadi.

Sanoati

Asosiy sanoat tarmoqlari: koʻmir va rangli metallurgiya (mis, molibden rudasini qazib olish). Shuningdek, temir va marganets rudalarini qazib olish rivojlangan. Qora metallurgiya mahalliy ruda asosida ishlaydi. Ogʻir mashinasozlik (jumladan, koʻmir sanoati uchun mashinalar), qurilish materiallari (sement, gʻisht, ohaktosh) ishlab chiqarish, kimyo, yengil (tikuvchilik, trikotaj, poyabzal) va oziq-ovqat (goʻsht, moysir va sut, un, qandolat mahsulotlari va boshqalar) sanoat tarmoqlari rivojlangan. Qaragʻanda metallurgiya kombinati, konshaxta jihozlari, mashinasozlik, sintetik kauchuk, metall konstruksiyalari zavodlari, Saran, Abay, Shaxtinsk, Jezqazgʻan konmetallurgiya kombinatlari, mis eritish va taʼmirlashmexanika zavodlari, Balxashda toshkoʻmir sanoati korxonalari, issiqlik elektr markazi bor. Oqtovda sement zavodi, Aqchatov, Oqjal, Qayraqti, Qaragʻaylida polimetall rudalarini boyitish kombinatlari va konlari mavjud.

Manbalar

1. Численность населения РК по областям, городам и районам
2. V sovremennix granitsax Karagandinskoy oblasti, vklyuchaya bivshuyu Djezkazganskuyu oblast i chast bivshey Tselinogradskoy oblasti
3. Agentstvo Respubliki Kazaxstan po statistike. Arxiv (Wayback Machine saytida 2013-11-13 sanasida arxivlangan): Natsionalniy sostav naseleniya Respubliki Kazaxstan i ego oblastey (tom 1) (Wayback Machine saytida 2011-08-16 sanasida arxivlangan)
4. Chislennost naseleniya po oblastyam, gorodam i rayonam, polu i otdelnim vozrastnim gruppam, otdelnim etnosam na 1-yanvarya 2010 goda^{[sayt ishlamaydi]}

Ushbu maqolada Oʻzbekiston milliy ensiklopediyasi (2000-2005) maʼlumotlaridan foydalanilgan.