Panislomizm (pan... va islom) — turkiyaqo'l ostida 19-asr oxirida butun musulmon olamini mustamlakachilarga qarshi kurashda birlashtirish toʻgʻrisidagi harakatga Rossiya va Angliya imperiyalari, shuningdek. SSSR tomonidan berilgan sunʼiy nom.
19-asrda Kursaviy, Marjoniy, Ahmad Donish kabi yirmk ulamolar va maʼrifatparvarlar islom dinini isloh qilish fikri bilan chiqib. muayyan dasturlar tuzishgan. Ularnish bu fiqolari Buxoroda ayrim mutaassib jamolarning jiddiy qarshiligiga uchragan. Afgon maʼrifatparvari, diniy va siyosiy arbob Jamoliddin al-Afgʻoniy 19-asrning 70-yillaridan boshlab bu qarashlarni yaxlitlashtirib, islomchilik nazariyasiga asos solgan. Keyinchalik uni rivojlantirishda Muhammad Abdu, Ikrom domla, Gasprinskiy, Fitrat, Behbudiy, Abdurashid Ibrohimov, Munavvarqori kabi siymolarning muayyan darajada xizmatlari boʻlgan.
Fitrat oʻzining "Rahbari najot" ("Najot yoʻli"; 1914) asarida millatni mustamlakachilik zulmi va koloklik girdobidan qutqarishda Qurʼoni karimni musulmonlarning rahbar va rahnamosi — najot dasturi (yoʻli) deb tushunadi. Bu muqaddas kitob va islom dini gʻoyalari atrofida millatni jipslashtirishga daʼvat etadi.
Islomchilik gʻoyasi Turkistonda mintaqa jamoatchiligi ongida islom dini va jamiyatni isloh qilish, uni yangilash, boshqa sivilizatsiyalarning ilgʻor ilmiy, texnikaviy va madaniy yutuklaridan foydalanish, fan, taʼlim sohalarini rivojlantirish gʻoyalari bilan uygʻunlashgan tarzda kuchayib borgan.
Turkiston oʻlkasi general gubernatori S.M.Duxovskiy "Turkistondagi islom" (T., 1899) nomli maxsus maʼruzasida Rossiya imperiyasida yashovchi musulmonlarning ijtimoiy-siyosiy faolligi kuchayganligini eʼtirof etib, maʼmurlarni Panislomizmga karshi kurashga chaqiradi.
Islomchilik gʻoyasi Turkiston mintaqasida sovet rejimiga karshi olib borilgan qurolli kurashda maʼlum rol oʻynagan. Shuningdek, u Turkiya, Eron, Afgʻoniston va boshqa Sharq mamla-katlarida boʻlgan inqiloblarda musulmon xalqlarini birlashtiruvchi gʻoya sifatida maydonga chiqqan. Ikkinchi jahon urushipgm keyin mustamlakachilik tizimining yemirilishida uning ham hissasi boʻlgan.
Biroq islomchilik gʻoyasi vujudga kelgan paytidan boshlab Rossiya va Angliya hukmron doiralari tomonidan panislomizm (ulugʻ islomchilik) tarzidasoxtalashtirilgan edi. Xususan, Rossiya bolsheviklarining fikricha, bu gʻoya butun islom xalqlarini yagona davlat — xalifalik tuzish uchun kurashga daʼvat qilar emish.
Sovet Rossiyasi va SSSR rahbariyati Panislomizmga qarshi kurashda xuddi turkchilik va turonchilikka nisbatan boʻlga-nidek qatiy choralar koʻrgan. Ular Panislomizm va Panturkizmpp jadidchilik va bosmachilik harakatining asosiy mafkurasi deb hisoblashgan.
- Turkestan v nachale XX veka: k istorii istokov natsionalnoy nezavisimosti, T., 2000; Fitrat, Najot yoʻli, T., 2001; Goldsiyer I., Islom haqida maʼruzalar, T., 2001; Rajabov K,., Buxoroga qizil armiya bosqini va unga qarshi kurash, T., 2002[1].
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
