Nafas qisishi (astma) — nafas olish jarayonida hansirash chuqurligi va maromining buzilishi, odatda, havo yetishmasligi bilan kechadi. Nafas yetishmovchiligining fiziologik va patologik xillari tafovut qilinadi. Fiziologik nafas qisishi jismoniy ish qilayotganda organizmning kislorodga ehtiyoji oshishi natijasida paydo boʻladi. Nafasning chuqurlashuvi va tezlashuvi tufayli organizmga oʻpka orqali kiradigan kislorod miqdori 2-3 barobar koʻpayadi. Ayni vaqtda organizmdan nafas bilan ortiqcha karbonat angidrid gazi ham chiqiriladi. Havodagi kislorod miqdori odatdagidan ancha kam boʻladigan balandlikka koʻtarilganda, tashqi muhit harorati oshganda nafas qisishi roʻy beradi. Odam oʻz ixtiyoriga koʻra, yaʼni ongli ravishda nafasning tezligi va chuqurligini oʻzgartirishi mumkin. Patologik nafas qisishi ayrim kasallik holatlarida yuz beradi. Markaziy nafas qisishi nafasning boshqarilishi buzilganda, mastlik holatida, uxlatadigan dorilar va narkotik moddalardan zaharlanganda sodir boʻladi. Oʻpkaga aloqador nafas qisishi koʻkrak qafasi shikastlanganda, oʻpka kuchli zaharlanganda (oʻpka yalligʻlanishi, sil, bronxial astma, oʻpka emfizemasi va boshqalar)da kuzatiladi. Nafas qisishining bu turi nafas chuqurligi va tezligining buzilishi, aksari nafas chiqarishning qiyinlashishi, teri va shilliq qavatlarining koʻkarib ketishi (Sianoz), boʻyin venalarining boʻrtib chiqishi, yuz koʻkarishi bilan oʻtishi mumkin. Oʻpkada hosil boʻladigan nafas qisishi hatto ozgina jismoniy harakat qilganda ham kuchayadi. Yurakka aloqador nafas qisishi yurak kamchiligida roʻy beradi, bunda teri koʻkarib ketishi, oyoq-qoʻllar sovuq qotishi mumkin. Jismoniy ish qilganda bunday nafas qisishi keskin kamayadi. Odatda, boʻgʻilib qolishgacha olib keladigan nafas qisishi bronxial astma va yurak astmasida kuzatiladi. Nafas qisishi avj olganda bemorning koʻkragini qisib turgan kiyimini yechish, nafas olishini yengillatish uchun oʻrniga oʻtkazib qoʻyish, u yotgan xona derazasini ochib, zudlik bilan tez yordam chaqirish kerak. Oʻpkaga bogʻliq holda nafas qisishi bilan kechadigan kasalliklarning oldini olishda organizmni muntazam chiniqtirish, jismoniy mashqlar va nafas gimnastikasi bilan shugʻullanish, nafas yoʻllarining yuqumli va allergik kasalliklarini oʻz vaqtida davolash, toʻgʻri ovqatlanish, semirishga yoʻl qoʻymaslik lozim[1].
Nafas qisilishi odatda yurak yoki nafas olish tizimining buzilishidan kelib chiqadi, nevrologik[2], tayanch-harakat, endokrin, gematologik va psixiatrik tizimlar kabi boshqa kasalliklar nafas qisishiga sabab boʻlishi mumkin[3]. DiagnosisPro onlayn tibbiy ekspert tizimi 2010-yil oktyabr oyida 497 ta aniq sabablarni sanab oʻtdi[4]. Eng keng tarqalgan yurak-qon tomir sabablari miyokard infarkti va yurak yetishmovchiligi boʻlsa, umumiy oʻpka sabablari surunkali obstruktiv o'pka kasalligi, astma, pnevmotoraks, oʻpka shishi va pnevmoniyadir[5]. Ishemik insultlar, qon ketishlar, oʻsmalar, infeksiyalar, va miya sopidagi travmalar ham nafas qisilishiga olib kelishi mumkin.
Bu rivojlanayotgan va rivojlangan mamlakatlarda eng koʻp uchraydigan oʻpka kasalligi boʻlib, aholining taxminan 5% qismiga taʼsirini oʻtkazib kelmoqda[6]. Astma alomatlari orasida xirillash, koʻkrak qafasidagi siqilish va kuchsiz yoʻtal kuzatiladi[6]. Bolalar uchun inhaler kortikosteroidlar afzal koʻriladi, ammo bu dorilar oʻsish tezliga taʼsir koʻrsatib bolani oʻsishini kechiktirishi mumkin[7]. Oʻtkir simptomlar qisqa muddatli bronxodilatatorlar bilan davolanadi.
O'pka emboliyasi oʻtkir nafas qisilishi bilan namoyon boʻladi[8]. Oʻpka emboliyasidagi alomatlar koʻkrak qafasidagi plevrit ogʻrigʻi, yoʻtal, hemoptizi va isitmani oʻz ichiga oladi[8]. Oʻlim xavfi yuqori boʻlgani sababli oʻtkir nafas qisilishi bilan ogʻrigan bemorlarda buni har doim hisobga olish kerak[8]. Biroq, tashxis qoʻyish qiyin boʻlishi mumkin[8] va klinik ehtimollikni baholash uchun koʻpincha Wells Score ishlatiladi. Simptomlarning ogʻirligiga qarab davolash odatda antikoagulyantlar bilan boshlanadi; xavfli belgilarning mavjudligi (past qon bosimi) trombolitik preparatlarni qoʻllashni talab qilishi mumkin[8].
Ogʻir, surunkali yoki nazorat qilib boʻlmaydigan nafas qisilishi boʻlgan odamlar uchun nafas qisilishini davolashning farmakologik boʻlmagan usullari dori-darmonlar bilan davolanishi mumkin. Nafas qisilishiga olib keladigan saraton kasalligiga chalingan odamlar uchun tavsiya etilgan dorilar orasida opioidlar, benzodiazepinlar, kislorod va steroidlar mavjud[9]. Yaqinda oʻtkazilgan tizimli tekshiruvlar shuni koʻrsatdiki meta-tahlillarning natijalari opioid dori vositasi saraton kasalligi bilan ogʻrigan bemorlarni davolashda samarasizligi aniqladi[10][11].
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
