Makromolekula

Makromolekula (makro... va molekula) — oʻzaro kovalent bogʻlar orqali birikkan oʻn mingdan yuz minggacha atomlardan tuzilgan yirik molekula. M. zanjirida elementar zveno (maʼlum sondagi atomlar guruhi) juda koʻp marta takrorlanadi, shuning uchun ham uni kup sonli bir xil yoki har xil kichik molekulalardan (bir necha minggacha) hosil boʻladigan molekula deb kabul kilsa boʻladi, polivinil xlorid molekulasi tarkibidagi — SN2—SN— guruhi soni hatto 3000 ga yetishi mumkin. Kimyoviy tarkibi bir xil, ammo mol. m. har xil, yaxlit boʻlib reaksiyaga kirishadigan M.lar yigʻindisidan tashkil topgan moddalarga yuqori molekulali birikmalar (polimerlar) deyiladi; ular tabiiy (polisaharidlar, polipeptidlar, tabiiy kauchuk) va sintetik (plastmassalar, elastomerlar, kimyoviy tolalar) turlarga boʻlinadi. Tashqi sharoit oʻzgarganda, polimerlar tarkibidagi molekulyar zanjirlarning oʻz konfiguratsiyalarini oʻzgartira olishi M.larning asosiy xossalaridan biri hisoblanadi. Shu jihatdan qaraganda barcha M.lar chiziqli (uzunchoq) egiluvchan (tabiiy kauchuk, kauchuksimon sintetik moddalar M.lari), chiziqli qattiq (sellyuloza M.lari), spiralsimon (oqsillar, nuklein kislotalar makromolekulalari), tarmoqlangan (polisaharidlar makromolekulalari), fazoviy (uch oʻlchamli) turlarga boʻlinadi. M.ning uz. 4000— 8000 A, koʻndalang kesimi 3—7,5 A. Karbozanjirli (zanjiri faqat uglerod atomlaridan tuzilgan) va geterozanjirli (zanjirida uglerod atomlaridan tashqari azot, kislorod, oltingugurt atomlari saqlagan) M. boʻladi. Zanjirning tuzilishi, kattaligi (mol. m.) va zvenolarining joylanish tartibi, uning xossalariga (egiluvchanligi, bogʻlarining mustahkamligi, elektr oʻtkazuvchanligi, kimyoviy reaksiyaga kirishiga) taʼsir koʻrsatadi. M.larning bu xossalaridan ular asosida plastmassa, sintetik kauchuk, sunʼiy tola kabi materiallar olishda foydalaniladi.^[1]

Manbalar

1. OʻzME. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil

Ushbu maqolada Oʻzbekiston milliy ensiklopediyasi (2000-2005) maʼlumotlaridan foydalanilgan.