Liberiya

Liberiya (Liberia), Liberiya Respublikasi (Republic of Liberia) — Gʻarbiy Afrikadagi davlat. Maydoni 111,4 ming km². Aholisi 3,2 mln. kishi (2001). Poytaxti — Monroviya shahri Maʼmuriy jihatdan 14 graflik (country) va 4 xudud (territory) ga boʻlinadi.

Liberiya Respublikasi
Bayroq Gerb
Shior: The love of liberty brought us here
Madhiya: All Hail, Liberia, Hail!
Poytaxt	Monroviya
Rasmiy til(lar)	Ingliz tili
Hukumat	Prezidentlik Respublika
• Prezident	George Weah
Mustaqillik (Amerika qullari asoslagan)
• Sana	26-iyul 1847
Maydon
• Butun	111,370 km2 (31-oʻrin)
• Suv (%)	13.5
Aholi
• 2016-yilgi roʻyxat	4,076,000 (128-oʻrin)
• Zichlik	31/km2
YIM (XQT)	2005-yil roʻyxati
• Butun	AQSh$2,598 mil. (175-oʻrin)
• Jon boshiga	AQSh$746
Pul birligi	Liberian Dollar (LRD)
Vaqt mintaqasi	UTC+0
• Yoz (DST)	UTC+0
Qisqartma	LI
Telefon prefiksi	231
Internet domeni	.lr
tahrir kuzat

Davlat tuzumi

Liberiya — respublika. Amaldagi konstitutsiyasi 1986-yil kabul qilingan. Davlat va hukumat boshligʻi — prezident (1997-yil 2-avgustdan Ch. Teylor). U umumiy toʻgʻri va yashirin ovoz berish yoʻli bilan 6 yil muddatga saylanadi. Qonun chiqaruvchi hokimiyat — parlament 2 palatadan iborat: vakillar palatasi va senat.

Tabiati

Sohili birmuncha parchalangan pasttekislik, koʻp joylarida tokembriy kristalli zamini yer yuziga chiqib yotadi. Yer yuzasi mamlakat ichkarisiga tomon balandlashib, Leon-Liberiya qiriga ulanib ketadi. Eng baland joyi 1381 m (Kolaxun togʻi). Te-mir, olmos, oltin, boksit, grafit, marganets, uran konlari bor. Iklimi issiq va sernam. Oylik oʻrtacha temperatura 24° atrofida. Yillik yogʻin ichki rayonlarida 1500–2000 mm, sohilda 5000 mm gacha. Daryo koʻp; ularning aksari Leon-Liberiya qiridan boshlanib, Atlantika okeaniga quyiladi. Katta daryolari: Mano, Loffa, Sent-Pol, Sent-Jol, Sess va boshqa Liberiya hududining 1/3 qismi doim yashil kalin ekvatorial oʻrmonlar. Tuprogʻi qizil-sariq laterit tuproq. Qi-zil, palisandra, kauchuk (geveya) va boshqa qimmatbaho daraxtlar usadi. Kofe daraxti, moyli palmalar ham bor. Liberiyaning Gvineya Respublikasi bilan che-garadosh qismlari baland boʻyli oʻtlar oʻsuvchi hamda akatsiya va baobabli savannadan iborat. Sohili mangra oʻrmonlari bilan qoplangan. Savannalarda buyvol, kiyik, qoplon, toʻngʻiz va boshqa uchraydi. Oʻrmonlarda maymun, ilon, qush, hasharotlar (setse pashsha) koʻp. Sapo milliy bogʻi va boshqa koʻriqxonalar bor.

Aholisining koʻpchiligi mande xalqlari (kpelle, loma, mano va boshqalar) tillarida soʻzlashuvchi oʻzaro yaqin xalqlardan iborat. Liberiyaning janubiy qismida va sohilda Gvineya guruhiga mansub xalqdar (kru, grebo, kran, gere va boshqalar), shimoli-gʻarbida atlantika guruhi tiliga mansub xalqlar (gola, kisi va boshqalar) yashaydi. Aholining 2% amerikalik negrlar av-lodlari. Shahar aholisi 46%. Rasmiy til — ingliz tili. Aholining aksari mahalliy anʼanaviy dinlarga eʼtiqod qiladi, qolganlari musulmon va xristian. Yirik shaharlari: Monroviya, Ganta, Byukenen, Harper, Robertspor.

Tarixi

Liberiya xalqining qad. tarixi kam oʻrganilgan. 15-asrning 2-yarmidan hozirgi Liberiyaning sohil qismida yevropaliklar (portugallar, gollandlar, inglizlar, fransuzlar) paydo boʻla boshladi. 1821-yil AQShdan kelgan bir guruh sobiq qul negrlar mahalliy qabila boshliklaridan Mesurado burunini sotib oldilar. Bu yerda AQSH prezidenti J. Monro sharafiga Monroviya nomi bilan manzilgoh barpo qilindi. Keyinchalik bir qator aholi yashaydigan hudud Liberiya nomini oldi. 1834—36 yillarda Merilend, Bassa-Kov, Grinvill kabi shaharchalar paydo boʻldi. 1839-yil 1-aprelda mazkur manzilgohlarning (Merilend bundan istisno, u 1857-yil Liberiya respublikasiga qoʻshildi) barchasini federatsiya asosida birlashtiruvchi Liberiya Hamdoʻstligi tuzshtdi. 1847-yil 26-iyulda Liberiya respublika deb eʼlon qilindi. Oʻzlarini amerikalik liberiylar deb atagan muhojirlar davlat idoralarida va iqtisodiyotda hukmron mavqeni egalladilar. Lekin mamlakat iqtisodiyoti deyarli chet elliklar taʼsirida edi. 1918-yil boshlarida Liberiya Birinchi jahon urushi (1914—18) da Antanta tomonida qatnashdi.

Ikkinchi jahon urushi (1939—45) yillarida Liberiya 1944-yilda fashizmga qarshi koalitsiyaga qoʻshildi. Urushdan keyin Liberiya hukumati mamlakatdagi tub aholi bilan amerikaliklarning avlodlari oʻrtasidagi tengsizlikni tugatish maqsadida "birlashish siyosati", shuningdek, mamlakatda yagona xalq — liberiylar yashashligini eʼlon qildi. 1945-yil tub aholi erkaklariga saylash va davlat muassasalarida ishlash huquqi berildi. 1980-yilda S Dou boshchiligidagi askar va kichik zobitlar davlat toʻntarishi uyushtirdilar. Hokimiyat Xalq najot kengashi qoʻliga oʻtdi. 1989-yilda Milliy vatanparvar jabhasi Charlz Teylor boshchiligida prezident S. Douning isteʼfoga chiqishini talab qilib, qurolli kurash boshladi. 1990-yil 2-sentabrda "Liberiya kelajagiga bagʻishlangan milliy anjuman"da muvaqqat hukumat tuzildi va prezident S. Dou agʻdarib tashlandi. 1993-yil iyulda mamlakatdagi uch siyosiy kuch oʻt ochishni toʻxtatish haqidagi bi-timni imzoladi. Saylovgacha oliy hokimiyatni boshqaruvchi Davlat kengashi tuzildi. Lekin belgilangan mud-datda mojarolarni tinch yoʻl bilan hal qilishga erishilmadi. 1995-yil 19-avgustda bir-biriga qarshi boʻlgan 5 guruh yetak-chilari mojarolarni tinch yoʻl bilan hal etish toʻgʻrisidagi yangi bitimni im-zoladilar. Oʻtish davri uchun yana hoki-miyatning oliy organi — Davlat kengashi tuzildi va u umumiy demokratik saylov oʻtkazishga tayyorgarlikni boshladi. 1997-yil 19-iyulda oʻtkazilgan say-lovda mamlakat prezidenta va parlamenta saylandi. Liberiya — 1945-yildan BMT aʼzosi. Milliy bayrami — 26-iyul— Mustaqillik kuni (1847).

Siyosiy partiyalari, kasaba uyushmalari

Milliy vatanparvar partiya, Liberiya milliy-demokrat partiyasi, Umumliberiya koalitsiyasi partiyasi — uchchalasi 1996-yilda tuzilgan, Birlik partiyasi, 1997-yilda asos solingan. Liberiya kasaba uyushmalari federatsiyasi, 1980-yilda tuzilgan.

Iqtisodiyoti

Xoʻjaligi

Liberiya — agrar mamlakat. Yalpi ichki mahsulotda sanoatning ulushi 17%, shu jumladan, konchilik sanoatining ulushi 10%. Xoʻjalikning yetakchi tarmogʻi — tabiiy kauchuk ishlab chiqarish va temir ruda qazib olish (Afrikada 1-oʻrinda).

Liberiya xududining 35% ishlanadi, 2% yaylov, 33% oʻrmon. Dehqonchilikda maniok, batat, sholi ekiladi. Moyli palma, kakao, tropik mevalar, shakarqamish ham yetishtiriladi. Yovvoyi kofe mevasi teriladi. Sino daryosi vodiysida bananzorlar bor. Chorvachilik sust rivojlangan. Savannalarda kammahsul qoramol, baʼzi oʻrmonli joylarda va sohillarda qoʻy va echki, choʻchqa boqiladi. Dengizda baliq ovlanadi. Oʻrmonlarda qimmatbaho turdagi daraxtlar yogʻochi tayyorlanadi.

Sanoati

Liberiyada konchilik sanoati birmuncha rivojlangan. Bomi-Xilsdan, Nimba togʻi etaklaridan, Mano daryosi vodiysidan temir rudasi temir yoʻl orqali portlarga keltiriladi. Loffa daryosi havzasida olmos, qis-man oltin qazib olinadi. Ishlab chiqaruvchi sanoati neftni qayta ishlash, sement va yogʻoch tilish, palma moyi, alkogolsiz ichimliklar korxonalari, kiyim-kechak, poyabzal fabrikalaridan iborat. Yiliga oʻrtacha 450 mln. kVt-soat elektr energiya hosil qilinadi. Hunar-mandchilikda uy-roʻzgʻor buyumlari ishlab chiqarish rivojlangan.

Transportning asosiy turi — avtomobil transporta. Transport yoʻli uz. — 560 km, avtomobil yoʻllari uzunligi — 8500 km. Dengiz savdo floti dunyodagi yirik savdo flotlaridandir. Liberiya jahon kema qatnovi tizimida alohida mavqega ega. Soliqning juda ozligidan foydalanib, bir qancha mamlakatlar kompaniyalarining kemalari Liberiya bayrogʻi ostida suzadi. Bundan Liberiya har yili 20 mln. dollargacha daromad oladi. Yirik portlari: Monroviya, Byukenen, Marshall, Harper. Robertsfild (Monroviyadan 60 km) va Monroviyada xalqaro aeroportlar bor.

Liberiya chetga temir ruda, kauchuk, olmos, kofe va kakao, yogʻoch va taxta chiqaradi. Chetdan mashina va uskunalar, toʻqimachilik va neft mahsulotlari, oziq-ovqat keltiradi. Tashqi savdoda AQSH, Niderlandiya, Italiya, Buyuk Britaniya, Germaniya va Yaponiya bilan hamkorlik qiladi. Pul birligi — Liberiya dollari.

Sogʻliqni saqlash asosan davlat ixtiyorida. Vrachlar Liberiya universitetida, tibbiyot milliy institutida tayyorlanadi.

Maorifi va ilmiy muassasalari

Liberiyada amerikacha oʻqish tartibi joriy etilgan, oʻqish ingliz tilida olib boriladi. 4—6 yoshdagi bolalar bogʻchalarda tarbiyalanadi. Boshlangʻich maktabda oʻqish muddati 6 yil, oʻrta maktabda 6 yil Rasman 6 yoshdan 16 yoshgacha boʻlgan bolalar uchun majburiy taʼlim joriy qilingan. Davlat maktablarida oʻqish bepul, oliy oʻquv yurtlarida pulli. Oliy oʻquv yurtlari: Monroviyadagi davlat universiteti (1862, 1951-yildan universitet), Kattington universitet kolleji (1889), Texnologiya kolleji (1978). Ilmiy muassasalari: Suakokodagi markaziy tajriba stansiyasi (1946), Harbeldagi tropik tibbiyot instituti, geogr. va qora metallurgiya jamiyati va boshqa Liberiya davlat universitetining kutubxonasi, Monroviyada hukumat ku-tubxonasi, Milliy va Afrika muzeylari bor.

Matbuoti, radioeshittirishi va telekoʻrsatuvi

Liberiyada bir qancha gaz. va jurnal nashr etiladi. Yiriklari: "Deyli observer ("Kundalik kuzatuvchi", ingliz tilidagi kundalik gaz., 1981-yildan), "Gerald" ("Xabarchi", ingliz tilidagi gaz., 1987-yildan), "Sandi pipl" ("Yakshanbada xalq", ingliz tilidagi gaz.,), "Sandi ekspress" ("Yakshanba ek-spressi", ingliz tilidagi gaz.,) "Laybirian star" ("Liberiya yulduzi", ingliz tilidagi haftalik jurnal, 1954-yildan). Liberiya axborot agentligi 1978-yilda tuzilgan. Liberiya radioeshittirish tizimi hukumat radioeshittirish va telekoʻrsatuvlar xizmati boʻlib, 1960-yil tashkil etilgan.

Adabiyoti

Kru, vai, malinke va boshqa xalqlar, ingliz tilida soʻzlaydigan amerikalik negrlarning avlodlari folklor (ertak, afsona, masal, maqol va boshqalar)ga boy. 1957-yil nashr etilgan "Grebo qabilasining tarixiy afsonalari va folklori" kitobida uning ayrim namunalari berilgan. 19-asrning 30-yillarida M.D.Bukre vai xalqi tilida shu xalqning ilk tarixini yezdi. Zamonaviy adabiyot ingliz tilida rav-naq topdi. Adabiy kuchlar Yozuvchilar jamiyati atrofiga toʻplanishgan. Bayti Mur ("Yulduz changi" sheʼrlar toʻplamining muallifi), Liberiya universitetining professor R. T. Dempster (Liberiya adabiyoti antologiyasini tuzgan), yozuvchi Doris Benks Xenris, shuningdek, Edip Brayt ("Kundalik" pyesasining muallifi) Liberiyaning mashhur adiblari hisoblanadi. Liberiya adiblarining eng yaxshi asarlari mustamlakachilarni krralaydi, vatanga muhabbat tuygʻularini tarannum etadi.

Meʼmorligi va xalq sanʼati

Liberiyaning markaziy hududlarida turar joylar, asosan, aylana, qisman toʻrtburchak sinchli kulbalardan iborat. Bu kulbalar loy bilan suvaladi, tomi, odatda, poxol, shox-shabba bilan yopiladi. Devorlari naqsh, yogʻoch oʻymakorligi bilan be-zatiladi. Sohillardagi shaharlarda (Monroviya va boshqa shaharlarda) 2—3 qavatli sinchli yogʻoch uylar (devorining pastki qismi betondan), shuningdek, ayvonli tosh uylar koʻp. Keyingi yillarda yirik jamoat binolari zamonaviy Yevropa meʼmorligi uslubida kurila boshladi. Turli diniy marosimlarda kiyiladigan kiyimlarning bir qismi boʻlib xizmat qiladigan yogʻoch ni-qoblar koʻp tayyorlanadi. Bu niqoblarning baʼzilarida xalqning etnik xu-susiyatlari, ayrimlarida masharabozlik unsurlari koʻrinadi. Xalq sanʼati turlari orasida yogʻoch oʻymakorligi, kulolchilik, toʻquvchilik, mayda-chuyda metall anjomlar tayyorlash keng tapqalgan.

Musiqasi

Liberiya xalqlarining musiqa sanʼati folklordan iborat. Nikoh, mehnat qoʻshiqlari, alla, marsiya kabi qoʻshiq turlari bor. Urma cholgʻular, torli-chertma sozlar keng tarqalgan. Musiqa asboblari orasida sansa (Afrika pianinosi), naysimon, trubasimon sozlar ham bor. 1963-yil Liberiya drama va madaniyat jamiyati tuzilgan. Mazkur jamiyat qoshida xonanda va sozandalar guruhi tashkil etilgan. Jamiyatning Kenema qishlogʻidagi maktabida boʻlajak artist va musiqachilar taʼlim oladi. "Kizga oʻrmondan muhabbat keldi" xalq musiqali dramasi shuhrat qozondi.

Kinosi

1959-yilda yaratilgan "Liberiya — istiqbol mamlakati" nomli hujjatli kinolenta Liberiyaning birinchi filmidir. Shundan keyin "Umid qishlogʻi", "Oʻrmon boyligi", "Taqdir yillari" hujjatli filmlari yaratildi.^[1]

Manbalar

1. OʻzME. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil

Ushbu maqolada Oʻzbekiston milliy ensiklopediyasi (2000-2005) maʼlumotlaridan foydalanilgan.