From Wikipedia, the free encyclopedia
Kimyoterapiya (koʻpincha kimyoterapiya va baʼzan CTX yoki CTx deb qisqartiriladi) standartlashtirilgan kimyoterapiya rejimining bir qismi sifatida bir yoki bir nechta saratonga qarshi dorilarni (kimyoterapevtik vositalar yoki alkillashtiruvchi vositalar) ishlatadigan saraton kasalligini davolashning bir turi. Kimyoterapiya shifobaxsh maqsadda berilishi mumkin (bu deyarli har doim dorilar kombinatsiyasini oʻz ichiga oladi) yoki hayotni uzaytirish yoki simptomlarni kamaytirishga qaratilgan boʻlishi mumkin (palliativ kimyoterapiya). Kimyoterapiya — tibbiy onkologiya deb ataladigan saraton uchun farmakoterapiyaga bagʻishlangan tibbiyot fanining asosiy toifalaridan biri.[1][2]Kimyoterapiya (koʻpincha kimyoterapiya va baʼzan CTX yoki CTx deb qisqartiriladi) standartlashtirilgan kimyoterapiya rejimining bir qismi sifatida bir yoki bir nechta saratonga qarshi dorilarni (kimyoterapevtik vositalar yoki alkillashtiruvchi vositalar) ishlatadigan saraton kasalligini davolashning bir turi. Kimyoterapiya shifobaxsh maqsadda berilishi mumkin (bu deyarli har doim dorilar kombinatsiyasini oʻz ichiga oladi) yoki hayotni uzaytirish yoki simptomlarni kamaytirishga qaratilgan boʻlishi mumkin (palliativ kimyoterapiya). Kimyoterapiya — tibbiy onkologiya deb ataladigan saraton uchun farmakoterapiyaga bagʻishlangan tibbiyot fanining asosiy toifalaridan biri.[1][2]Kimyoterapiya (koʻpincha kimyoterapiya va baʼzan CTX yoki CTx deb qisqartiriladi) standartlashtirilgan kimyoterapiya rejimining bir qismi sifatida bir yoki bir nechta saratonga qarshi dorilarni (kimyoterapevtik vositalar yoki alkillashtiruvchi vositalar) ishlatadigan saraton kasalligini davolashning bir turi. Kimyoterapiya shifobaxsh maqsadda berilishi mumkin (bu deyarli har doim dorilar kombinatsiyasini oʻz ichiga oladi) yoki hayotni uzaytirish yoki simptomlarni kamaytirishga qaratilgan boʻlishi mumkin (palliativ kimyoterapiya). Kimyoterapiya — tibbiy onkologiya deb ataladigan saraton uchun farmakoterapiyaga bagʻishlangan tibbiyot fanining asosiy toifalaridan biri.[1][2]Kimyoterapiya (koʻpincha kimyoterapiya va baʼzan CTX yoki CTx deb qisqartiriladi) standartlashtirilgan kimyoterapiya rejimining bir qismi sifatida bir yoki bir nechta saratonga qarshi dorilarni (kimyoterapevtik vositalar yoki alkillashtiruvchi vositalar) ishlatadigan saraton kasalligini davolashning bir turi. Kimyoterapiya shifobaxsh maqsadda berilishi mumkin (bu deyarli har doim dorilar kombinatsiyasini oʻz ichiga oladi) yoki hayotni uzaytirish yoki simptomlarni kamaytirishga qaratilgan boʻlishi mumkin (palliativ kimyoterapiya). Kimyoterapiya — tibbiy onkologiya deb ataladigan saraton uchun farmakoterapiyaga bagʻishlangan tibbiyot fanining asosiy toifalaridan biri.[1][2]
Chemotherapy | |
---|---|
A woman being treated with docetaxel chemotherapy for breast cancer. Cold mittens and cold booties are placed on her hands and feet to reduce harm to her nails. | |
Other names | chemo, CTX, CTx |
Kimyoterapiya (koʻpincha kimyoterapiya va baʼzan CTX yoki CTx deb qisqartiriladi) standartlashtirilgan kimyoterapiya rejimining bir qismi sifatida bir yoki bir nechta saratonga qarshi dorilarni (kimyoterapevtik vositalar yoki alkillashtiruvchi vositalar) ishlatadigan saraton kasalligini davolashning bir turi. Kimyoterapiya shifobaxsh maqsadda berilishi mumkin (bu deyarli har doim dorilar kombinatsiyasini oʻz ichiga oladi) yoki hayotni uzaytirish yoki simptomlarni kamaytirishga qaratilgan boʻlishi mumkin (palliativ kimyoterapiya). Kimyoterapiya — tibbiy onkologiya deb ataladigan saraton uchun farmakoterapiyaga bagʻishlangan tibbiyot fanining asosiy toifalaridan biri.[1][2]
Kimyoterapiya atamasi mitozni (hujayra boʻlinishini) inhibe qilish yoki DNKning shikastlanishini qoʻzgʻatish uchun hujayra ichidagi zaharlarning oʻziga xos boʻlmagan qoʻllanilishini anglatadi, shuning uchun DNKni tiklashni inhibe qilish kimyoterapiyani kuchaytirishi mumkin.[3] Kemoterapiya soʻzining maʼnosi hujayradan tashqari signallarni bloklaydigan koʻproq selektiv vositalarni istisno qiladi (signal uzatish). Klassik endokrin gormonlar (birinchi navbatda, koʻkrak bezi saratoni uchun estrogenlar va prostata saratoni uchun androgenlar) oʻsishini ragʻbatlantiruvchi signallarni inhibe qiluvchi maxsus molekulyar yoki genetik maqsadlarga ega boʻlgan terapiyani ishlab chiqish gormonal terapiya deb ataladi. Aksincha, tirozin kinaz retseptorlari bilan bogʻliq boʻlgan oʻsish signallarining boshqa inhibisyonlari maqsadli terapiya deb ataladi.
Muhimi shundaki, dori vositalaridan foydalanish (kimyoterapiya, gormonal terapiya yoki maqsadli terapiya) saraton kasalligini tizimli davolashni tashkil etadi, chunki ular qon oqimiga kiritiladi va shuning uchun printsipial jihatdan tananing har qanday anatomik joyida saraton kasalligini davolashga qodir. Tizimli terapiya koʻpincha saraton kasalligi uchun radiatsiya terapiyasi, jarrohlik yoki gipertermiya terapiyasi kabi mahalliy terapiyani tashkil etuvchi boshqa usullar (yaʼni, samaradorligi ular qoʻllaniladigan anatomik sohada boʻlgan davolar) bilan birgalikda qoʻllaniladi.
Anʼanaviy kimyoterapevtik vositalar hujayra boʻlinishiga (mitoz) xalaqit berish orqali sitotoksikdir, ammo saraton hujayralari bu agentlarga nisbatan sezgirligi jihatidan juda farq qiladi. Koʻp jihatdan, kimyoterapiyani hujayralarga zarar etkazish yoki stress qilish usuli sifatida koʻrish mumkin, bu esa apoptoz boshlangan taqdirda hujayra oʻlimiga olib kelishi mumkin. Kimyoterapiyaning koʻplab nojoʻya taʼsirlari tez boʻlinadigan va shuning uchun antimitotik dorilarga sezgir boʻlgan oddiy hujayralarga zarar etkazishi mumkin: suyak iligi, ovqat hazm qilish tizimi va soch follikulalari hujayralari. Bu kimyoterapiyaning eng koʻp uchraydigan yon taʼsiriga olib keladi: miyelosupressiya (qon hujayralari ishlab chiqarilishining pasayishi, shuning uchun immunosupressiya), shilliq qavatning yalligʻlanishi (ovqat hazm qilish traktining shilliq qavatining yalligʻlanishi) va alopesiya (soch toʻkilishi). Immunitet hujayralariga (ayniqsa limfotsitlarga) taʼsiri tufayli kimyoterapiya preparatlari koʻpincha immunitet tizimining oʻz-oʻziga qarshi zararli haddan tashqari faolligi (otoimmunitet deb ataladigan) natijasida yuzaga keladigan koʻplab kasalliklarda qoʻllaniladi. Bularga revmatoid artrit, tizimli qizil yuguruk, koʻp skleroz, vaskulit va boshqalar kiradi.
Kimyoterapiyaning dozasi qiyin boʻlishi mumkin: agar doz juda past boʻlsa, u oʻsimtaga qarshi samarasiz boʻladi, haddan tashqari dozalarda esa toksiklik (nojoʻya taʼsirlar) uni qabul qilgan odam uchun chidab boʻlmas boʻladi.[4] Kimyoterapiya dozasini aniqlashning standart usuli hisoblangan tana sirt maydoniga (BSA) asoslanadi. BSA odatda tana maydonini toʻgʻridan-toʻgʻri oʻlchash orqali emas, balki qabul qiluvchining vazni va boʻyidan foydalangan holda matematik formula yoki nomogramma bilan hisoblanadi. Ushbu formula dastlab 1916 yilda oʻtkazilgan tadqiqotda olingan va laboratoriya hayvonlari bilan oʻrnatilgan dorivor dozalarni odamlar uchun ekvivalent dozalarga oʻtkazishga harakat qilgan.[5] Tadqiqot faqat toʻqqizta odamni oʻz ichiga oldi.[6] 1950-yillarda kimyoterapiya joriy etilganda, BSA formulasi yaxshiroq variant yoʻqligi sababli kimyoterapiya dozalari uchun rasmiy standart sifatida qabul qilindi.[7][8]
Yagona dozalarni hisoblashda ushbu usulning toʻgʻriligi soʻroq ostida qoldi, chunki formula faqat shaxsning vazni va boʻyi hisobga olinadi. Giyohvand moddalarning so‘rilishi va klirensiga ko‘plab omillar, jumladan, yoshi, jinsi, metabolizmi, kasallik holati, aʼzolar faoliyati, dori vositalarining o‘zaro taʼsiri, genetika va semirib ketish taʼsir ko‘rsatadi, bu esa preparatning odam qon oqimidagi haqiqiy kontsentratsiyasiga katta taʼsir ko‘rsatadi. .[7][9][10] Natijada, BSA tomonidan dozalangan odamlarda tizimli kimyoterapiya dori kontsentratsiyasida yuqori oʻzgaruvchanlik mavjud va bu oʻzgaruvchanlik koʻplab dorilar uchun oʻn barobardan koʻproq ekanligini koʻrsatdi.[6][11] Boshqacha qilib aytadigan boʻlsak, agar ikki kishi BSA asosida berilgan dorining bir xil dozasini qabul qilsa, bir kishining qon oqimidagi ushbu dori kontsentratsiyasi boshqa odamnikiga nisbatan 10 baravar yuqori yoki past boʻlishi mumkin.[11] Bu oʻzgaruvchanlik BSA tomonidan dozalangan koʻplab kimyoterapiya dorilariga xosdir va quyida koʻrsatilganidek, 14 ta keng tarqalgan kimyoterapiya preparatlarini oʻrganishda koʻrsatilgan.[6]
Alkillashtiruvchi moddalar bugungi kunda qoʻllaniladigan kimyoterapevtiklarning eng qadimgi guruhidir. Dastlab Birinchi jahon urushida ishlatilgan xantal gazidan olingan boʻlsa, hozirda koʻplab turdagi alkillashtiruvchi moddalar qoʻllaniladi.[4] Ular koʻplab molekulalarni, shu jumladan oqsillarni, RNK va DNKni alkillash qobiliyati tufayli shunday nomlangan. Alkil guruhi orqali DNK bilan kovalent bogʻlanish qobiliyati ularning saratonga qarshi taʼsirining asosiy sababidir.[14] DNK ikkita ipdan iborat boʻlib, molekulalar DNKning bir zanjiriga ikki marta ulanishi mumkin (intrastrand oʻzaro bogʻliqlik) yoki ikkala zanjirga bir marta bogʻlanishi mumkin (interstrand crosslink). Agar hujayra boʻlinishi paytida oʻzaro bogʻlangan DNKni takrorlashga harakat qilsa yoki uni tiklashga harakat qilsa, DNK iplari sinishi mumkin. Bu apoptoz deb ataladigan dasturlashtirilgan hujayra oʻlimiga olib keladi.[13][15] Alkillashtiruvchi moddalar hujayra tsiklining istalgan nuqtasida ishlaydi va shuning uchun hujayra siklidan mustaqil dorilar deb nomlanadi. Shu sababli hujayraga taʼsiri dozaga bogʻliq; Oʻlgan hujayralar ulushi preparatning dozasiga toʻgʻridan-toʻgʻri proportsionaldir.[16]
Alkillashtiruvchi moddalarning kichik turlari — azotli xantallar, nitrozourealar, tetrazinlar, aziridinlar,[17] sisplatinlar va hosilalar va klassik boʻlmagan alkillashtiruvchi moddalar. Azotli xantallar orasida mechloretamin, siklofosfamid, melfalan, xlorambusil, ifosfamid va busulfan mavjud. Nitrozourealarga N-Nitrozo-N-metilurea (MNU), karmustin (BCNU), lomustin (CCNU) va semustin (MeCCNU), fotemustin va streptozotosin kiradi. Tetrazinlarga dakarbazin, mitozolomid va temozolomid kiradi. Aziridinlarga tiotepa, mitomitsin va diazikon (AZQ) kiradi. Sisplatin va hosilalari sisplatin, karboplatin va oksaliplatinni oʻz ichiga oladi.[14][15] Ular biologik muhim molekulalarda aminokislota, karboksil, sulfgidril va fosfat guruhlari bilan kovalent bog‘lanish hosil qilib, hujayralar faoliyatini buzadi.[18] Klassik boʻlmagan alkillashtiruvchi moddalarga prokarbazin va geksametilmelamin kiradi.[14][15]
Mikrotubulaga qarshi vositalar mikrotubulalar funktsiyasini oldini olish orqali hujayra boʻlinishini bloklaydigan oʻsimlikdan olingan kimyoviy moddalardir. Mikrotubulalar ikkita oqsildan, a-tubulin va b-tubulindan tashkil topgan muhim hujayrali tuzilmadir. Ular hujayraning boshqa funktsiyalari qatorida hujayra boʻlinishi uchun zarur boʻlgan ichi boʻsh, novda shaklidagi tuzilmalardir.[19] Mikrotubulalar dinamik tuzilmalar boʻlib, ular doimiy ravishda yigʻish va demontaj holatida boʻlishini anglatadi. Vinka alkaloidlari va taksanlar mikrotubulaga qarshi vositalarning ikkita asosiy guruhidir va bu ikkala dori guruhi ham mikronaychalarning disfunktsiyasini keltirib chiqaradigan boʻlsa-da, ularning taʼsir qilish mexanizmlari butunlay qarama-qarshidir: Vinka alkaloidlari mikronaychalarning yigʻilishiga toʻsqinlik qiladi, taksanlar esa ularning parchalanishiga toʻsqinlik qiladi. Shunday qilib, ular saraton hujayralarida mitotik falokatni keltirib chiqarishi mumkin.[20] Shundan soʻng, hujayra tsiklining toʻxtatilishi sodir boʻladi, bu esa dasturlashtirilgan hujayra oʻlimini (apoptoz) keltirib chiqaradi.[14][21] Ushbu dorilar qon tomirlarining oʻsishiga ham taʼsir qilishi mumkin, bu oʻsmalar oʻsishi va metastaz berish uchun foydalanadigan muhim jarayon.[21]
Vinca alkaloidlari Madagaskar periwinkle, Catharanthus roseus,[22][23] dan ilgari Vinca rosea sifatida tanilgan. Ular tubulinning oʻziga xos joylariga bogʻlanib, tubulinning mikronaychalarga toʻplanishiga toʻsqinlik qiladi. Asl vinka alkaloidlari vinkristin va vinblastinni oʻz ichiga olgan tabiiy mahsulotlardir .[24][25][26][27] Ushbu dorilarning muvaffaqiyatidan soʻng yarim sintetik vinka alkaloidlari ishlab chiqarildi: vinorelbin (kichik hujayrali boʻlmagan oʻpka saratonini davolashda qoʻllaniladi[26][28][29]), vindezin va vinflunin .[21] Ushbu dorilar hujayra tsikliga xosdir. Ular S-fazada tubulin molekulalari bilan bogʻlanadi va M-faza uchun zarur boʻlgan toʻgʻri mikrotubulalar shakllanishiga toʻsqinlik qiladi.[16]
Saraton kasalligini davolash uchun kichik molekulali dorilarning birinchi qoʻllanilishi 20-asrning boshlarida boʻlgan, garchi birinchi marta qoʻllanilgan maxsus kimyoviy moddalar dastlab bu maqsad uchun moʻljallanmagan boʻlsa-da. Xantal gazi Birinchi jahon urushi paytida kimyoviy jangovar vosita sifatida ishlatilgan va gematopoezni (qon ishlab chiqarishni) kuchli bostiruvchi ekanligi aniqlangan.[30] Azot xantallari deb nomlanuvchi shunga oʻxshash birikmalar oilasi Ikkinchi Jahon urushi paytida Yel tibbiyot maktabida qoʻshimcha oʻrganilgan.[31] Tez oʻsib borayotgan oq qon hujayralariga zarar etkazuvchi agent saraton kasalligiga ham xuddi shunday taʼsir koʻrsatishi mumkin, deb taxmin qilingan.[31] Shuning uchun, 1942 yil dekabr oyida limfomalari (limfa tizimi va limfa tugunlari saratoni) bilan ogʻrigan bir necha kishiga dori tirnash xususiyati beruvchi gazni nafas olish orqali emas, balki tomir orqali berildi.[31] Ularning yaxshilanishi, garchi vaqtinchalik boʻlsa ham, ajoyib edi.[32] Bir vaqtning oʻzida, Ikkinchi Jahon urushidagi harbiy operatsiya paytida, Italiyaning Bari portiga Germaniya havo hujumidan soʻng, bir necha yuz kishi tasodifan xantal gaziga duchor boʻldi, bu voqea sodir boʻlganda mumkin boʻlgan javob choralariga tayyorgarlik koʻrish uchun Ittifoqchi kuchlar tomonidan u erga tashilgan. Germaniyaning kimyoviy urushdan foydalanishi. Keyinchalik tirik qolganlarning oq qon hujayralari soni juda past ekanligi aniqlandi.[33] Ikkinchi Jahon urushi tugagandan soʻng va hisobotlar maxfiylashtirilgach, tajribalar birlashdi va tadqiqotchilarni saratonga qarshi shunga oʻxshash taʼsir koʻrsatishi mumkin boʻlgan boshqa moddalarni izlashga majbur qildi. Ushbu tadqiqot yoʻnalishi boʻyicha ishlab chiqilgan birinchi kimyoterapiya preparati mustin edi. Oʻshandan beri saraton kasalligini davolash uchun koʻplab boshqa dorilar ishlab chiqildi va dori ishlab chiqarish koʻp milliard dollarlik sanoatga aylandi, garchi dastlabki tadqiqotchilar tomonidan kashf etilgan kimyoterapiya tamoyillari va cheklovlari hali ham amal qiladi.[34]
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.