Jahon urushi — bu dunyoning barcha yoki koʻplab yirik kuchlarini oʻz ichiga olgan xalqaro mojaro[1]. Anʼanaviy ravishda bu atama XX asrning birinchi yarmida, yaʼni Birinchi jahon urushi (1914—1918) va Ikkinchi jahon urushida (1939—1945) sodir boʻlgan ikkita yirik xalqaro toʻqnashuvlar uchun ajratilgan, tarixchilar boshqa global toʻqnashuvlarni ham jahon urushlari sifatida tasvirlashgan, masalan, Toʻqqiz yillik urush, Ispaniya vorisligi urushi, Yetti yillik urush, Fransiya inqilobiy va Napoleon urushlari, Sovuq urush va Terrorga qarshi urush.
Oksford inglizcha lugʻati 1848-yilda Shotlandiyaning The Peopleʼs Journal gazetasiga ingliz tilida maʼlum boʻlgan jahon urushi atamasining birinchi qoʻllanilishini keltirgan: „Buyuk kuchlar oʻrtasidagi urush albatta jahon urushidir“. „Jahon urushi“ atamasi Karl Marx va uning sherigi Friedrich Engels[2] tomonidan 1850-yilda chop etilgan "The Class Struggles in France" nomli bir qator maqolalarida qo‘llangan. Rasmus B. Anderson 1889-yilda tevtonik mifologiyadagi epizodni „jahon urushi“ (shvedcha: världskrig) deb taʼriflab, bu taʼrifni qadimgi Nors dostonidagi „Völuspá: folcvig fyrst I heimi“ („Dunyodagi birinchi buyuk urush“) satri bilan asoslab berdi. Nemis yozuvchisi August Wilhelm Otto Niemann 1904-yilda ingliz tilida "The Coming Conquest of England" nomi bilan nashr etilgan „Der Weltkrieg: Deutsche Träume“ ("Jahon urushi: Germaniya orzulari") nomli Britaniyaga qarshi romani sarlavhasida „jahon urushi“ atamasini ishlatgan edi.
„Birinchi jahon urushi“ atamasi birinchi marta 1914-yil sentyabr oyida nemis biologi va faylasufi Ernst Gekkel tomonidan qoʻllangan boʻlib, u 1914-yil 20-sentyabrda The Indianapolis Star gazetasining sim xizmati hisobotiga iqtibos keltirgan holda: „Qoʻrqinchli Yevropa urushining borishi va xarakteriga shubha yoʻq… u soʻzning toʻliq maʼnosida birinchi jahon urushiga aylanadi“[3], — deb taʼkidladi. Ingliz tilida „Birinchi jahon urushi“ atamasi podpolkovnik Charles à Court Repington tomonidan uning xotiralari sarlavhasi sifatida (1920-yilda nashr etilgan) yozilgan kundalikda ishlatilgan, u 1918-yil 10-sentyabrdagi kundalik yozuvida Harvard universitetining mayor Johnstone bilan bu boradagi muhokamasini qayd etgan edi[4].
„Birinchi jahon urushi“ atamasi Time jurnali tomonidan 1939-yil 12-iyun sonining 28b sahifasida kiritilgan. Xuddi shu maqolaning 32-betida „Jahon urushi II“ birinchi boʻlib yaqinlashib kelayotgan urushni tasvirlash uchun spekulyativ ravishda ishlatilgan. Haqiqiy urushni ifodalash uchun bu atama birinchi marta 1939-yil 11-sentyabrdagi sonida foydalanilgan. Bir hafta oldin, 4-sentyabrda, Fransiya va Buyuk Britaniya Germaniyaga urush eʼlon qilganidan bir kun oʻtib, Daniyaning Kristeligt Dagblad gazetasi birinchi sahifasida „Ikkinchi jahon urushi kecha ertalab soat 11:00 da boshlandi“[5] deb yozgan edi.
Spekulyativ fantastika mualliflari Ikkinchi jahon urushi konsepsiyasini 1919- va 1920-yillarda Milo Hastings oʻzining "City of Endless Night" distopik romanini yozganida qayd etishgan.
Boshqa tillar ham „jahon urushi“ terminologiyasini qabul qilgan, masalan; fransuz tilida: „jahon urushi“ guerre mondiale deb tarjima qilingan, nemis tilida: Weltkrieg (Urushdan oldin, global mojaroning mavhum maʼnosida ishlatilgan), italyancha: guerra mondiale, ispan hamda portugal tillarida: guerra mundial, dan hamda norveg tillarida: verdenskrig, rus tilida: мировая война (mirovaya voyna) va fin tilida: maailmansota.
Birinchi jahon urushi 1914-yildan 1918-yilgacha boʻlgan. Insoniyatning texnologik tarixi nuqtai nazaridan, jahon urushi koʻlamining kengayishiga ikkinchi sanoat inqilobining texnologik yutuqlari, global quvvatni prognozlash va harbiy texnikani ommaviy ishlab chiqarish imkonini beradigan globallashuv yordam berdi. Qarama-qarshi harbiy ittifoqlarning murakkab tizimi (Germaniya va Avstriya-Vengriya imperiyalari Britaniya, Rossiya va Fransiya imperiyalariga qarshi) urush boshlansa, butun dunyo boʻylab mojaroga olib kelishi mumkinligi eʼtirof etilgan edi. Bu ikki davlat oʻrtasidagi juda kichik toʻqnashuv jahon urushini keltirib chiqardi. Urushda ishtirok etgan kuchlarning yirik xorijdagi imperiyalari boʻlganligi, bunday urush butun dunyo boʻylab boʻlishini deyarli kafolatlardi, chunki mustamlakalarning resurslari urushda hal qiluvchi strategik omil boʻladi. Xuddi shu strategik mulohazalar, jangchilarning bir-birining koloniyalariga zarba berishini taʼminladi va shu tariqa urushlar Pre-Kolumbiya davrigacha boʻlgan paytlarga qaraganda ancha kengroq tarqaldi.
Birinchi jahon urushida harbiy jinoyatlari sodir etilgan. 1889- va 1907-yillardagi Gaaga konvensiyalarida urushda kimyoviy qurollardan foydalanish taqiqlanganiga qaramay, Birinchi jahon urushida bunday qurollar ishlatilgan. Usmonli imperiyasi Birinchi jahon urushi paytida arman genotsidi uchun aybdor boʻlgan.
Ikkinchi jahon urushi 1939-yildan 1945-yilgacha boʻlgan va yadro quroli qoʻllangan yagona toʻqnashuvdir; Yaponiya imperiyasidagi Xirosima ham, Nagasaki ham Qoʻshma Shtatlar tomonidan tashlangan atom bombalari tufayli vayron boʻlgan. Adolf Hitler boshchiligidagi Germaniya fashistlari genotsidlar uchun aybdor boʻlgan, xususan, Holokostdagi, taxminan 6.000.000 yahudiy va 11.000.000 boshqa din vakillari natsistlar tomonidan taʼqib qilingan, shu jumladan, Roman xalqi va gomoseksuallarning oʻldirilishi ham fashistlar tomonidan amalga oshirilgan edi[6]. Qoʻshma Shtatlar, Sovet Ittifoqi va Kanada nemislarning ozchilik guruhlarini oʻz chegaralarida deportatsiya qildilar, mojaro tufayli koʻplab etnik nemislar keyinchalik Sharqiy Yevropadan ham chiqarib yuborildi. Yaponiya Pyorl Harborga kabi neytral davlatlarga urush eʼlon qilmasdan hujum qilgan edi. U, shuningdek, ittifoqdosh harbiy asirlarga va Osiyo aholisiga nisbatan shafqatsiz munosabatda boʻlishi va oʻldirishi bilan mashhurlikka erishgan. Shuningdek, Yaponiya osiyoliklarni majburiy mehnat uchun ishlatgan va 250 000 tinch aholi yapon qoʻshinlari tomonidan Nanking qirgʻinida shafqatsizlarcha oʻldirilgan.
Urush natijalari jahon tarixiga katta taʼsir koʻrsatdi. Qadimgi Yevropa imperiyalari toʻgʻridan-toʻgʻri urushlarning keltirgan harajatlari natijasida qulagan yoki parchalanib ketgan, baʼzi hollarda esa ularning qulashiga imperator kuchlarining magʻlubiyati sabab boʻlgan. Qoʻshma Shtatlar oʻzining mafkuraviy dushmani Sovet Ittifoqi bilan raqobatda hukmron global super kuch sifatida mustahkam oʻrnashdi. Ikki qudratli davlat Ikkinchi jahon urushi tugaganidan keyin oʻnlab yillar davomida dunyodagi aksariyat milliy davlatlarga siyosiy taʼsir oʻtkazdi. Bu yerlardagi zamonaviy xalqaro xavfsizlik, iqtisodiy va diplomatik tizim urushlar natijasida yaratilgan[7].
Birlashgan Millatlar Tashkiloti kabi institutlar xalqaro munosabatlarni kollektivlashtirish uchun tashkil etilgan boʻlib, ularning aniq maqsadi yana bir umumiy urush boshlanishining oldini olishdir. Urushlar kundalik hayotni ham tubdan oʻzgartirdi. Urush paytida ishlab chiqilgan texnologiyalar tinch hayotga ham katta taʼsir koʻrsatdi, masalan, reaktiv samolyotlar, penitsillinlar, atom energiyasi va elektron kompyuterlarning rivojlanishi.
Ikkinchi jahon urushi davrida Xirosima va Nagasaki atom bombasi portlatilgandan beri yadroviy qurolli kuchlar oʻrtasida potentsial Uchinchi jahon urushidan qoʻrqish keng tarqalgan va uzoq davom etgan. Koʻpincha u yadroviy urushga aylanadi, shuningdek, Birinchi va Ikkinchi jahon urushlaridan koʻra koʻproq halokatli va zoʻravonroq boʻladi deb taxmin qilingan. Albert Einstein 1947-yilda shunday degan edi: „Men Uchinchi jahon urushida qanday qurollar bilan jang qilinishini bilmayman, lekin Toʻtrinchi jahon urushida tayoq va toshlar bilan jang qilinadi“[8][9][10][11].
Turli sobiq hukumat amaldorlari, siyosatchilar, mualliflar va harbiy rahbarlar (jumladan, James Woolsey[12], Alexandre de Marenches[13], Eliot Cohen[14] va Subcomandante Marcos[15]) Ikkinchi jahon urushi tugaganidan keyin boʻlgan oʻtmishdagi turli urushlarga va hozirgi global urushlarga, masalan, Sovuq urush va terrorga qarshi urushga „Uchinchi jahon urushi“ va „Toʻrtinchi jahon urushi“ nomlarini qoʻllashgan. Biroq, urushlarning hech biri odatda jahon urushi darajasida deb hisoblanmagan.
XXI asr boshlarida Afgʻonistondagi urush (2001–2021), arab bahori (2010—2012), Suriya fuqarolar urushi (2011-hozirgi kun), Iroqdagi urush (2013—2017), Rossiya-Ukraina urushi (2014-hozirgi), Yaman fuqarolar urushi (2014-hozirgi), 2022-yilgi Qozogʻiston tartibsizliklari va ularning dunyo boʻylab tarqalishi baʼzan AQSh hamda Rossiya tomonidan olib borilgan vakillik urushlari sifatida tasvirlanadi[16][17][18][19][20].
Baʼzi tarixchilar tomonidan „Nolinchi jahon urushi“ deb taʼriflangan urush ham uchraydi, bu soʻnggi bronza davrining qulashidir[21][22].
Tarixchilar Richard F. Hamilton va Holger H. Herwigning fikricha, shu vaqtgacha sakkizta jahon urushi boʻlgan. Garchi bu taxmin haqiqatdan uzoq boʻlsa-da, aytib oʻtilgan urushlar ichida Yetti yillik urushdan boshqa urushlarni: Toʻqqiz yillik urush, undan keyin Ispaniya vorisligi urushi, Avstriya vorisligi urushi, Napoleon urushlari, Birinchi jahon urushi va Ikkinchi jahon urushi — rasman jahon urushi deb atasa boʻladi[23].
Boshqa bu nomga arziydigan misol Ikkinchi Kongo urushidir (1998—2003), u toʻqqizta davlatni qamrab olgan va rasmiy tinchlik hamda 2006-yilda oʻtkazilgan birinchi demokratik saylovlarga qaramay davom etayotgan past intensivlikdagi urushlarga olib keldi. Urush faqat bir qitʼada olib borilgan boʻlsa ham, koʻpincha „Afrikaning jahon urushi“ deb nomlanadi[24].
| Hodisa | Qurbonlar sonining eng past koʻrsatkichi | Qurbonlar sonining eng yuqori koʻrsatkichi | Joylashuv | qachondan | qachongacha | Davomiylik (yillar) |
|---|---|---|---|---|---|---|
| 680,000 | Yevropa, Irlandiya, Shotlandiya, Shimoliy Amerika, Janubiy Amerika, Osiyo | 1688 | 1697 | 9 | ||
| 700,000[28] | 1,251,000[29] | Yevropa, Shimoliy Amerika, Janubiy Amerika, Afrika | 1701 | 1714 | 13 | |
| 359,000 | Yevropa, Shimoliy Amerika, Janubiy Amerika, Hindiston | 1740 | 1748 | 8 | ||
| 992,000 | 1,500,000[33] | Yevropa, Shimoliy Amerika, Janubiy Amerika, Afrika, Osiyo | 1754 | 1763 | 9 | |
| 217,000 | 262,000 | Shimoliy Amerika, Gibraltar, Balear orollari, Hindiston, Afrika, Karib dengizi, Atlantika okeani, Hind okeani | 1775 | 1783 | 8 | |
| 663,000 | Yevropa, Misr, Oʻrta Sharq, Atlantika okeani, Karib dengizi, Hind okeani | 1792 | 1802 | 9 | ||
| 1,800,000 | 7,000,000 | Yevropa, Atlantika okeani, Oʻrta dengiz, Shimoliy dengiz, Río de la Plata, Fransiya Gvianasi, Vest Indiya, Hind okeani, Shimoliy Amerika, Shimoliy Kavkazorti | 1803 | 1815 | 13 | |
| 15,000,000[36] | 65,000,000[37] | Global | 1914 | 1918 | 4 | |
| 40,000,000[38] | 85,000,000 | Global | 1939 | 1945 | 6 | |
| Global | 1947 | 1991 | 44 | |||
| 272,000[39] | 1,260,000 [39] |
Global | 2001 | hozir | 21 |
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
