Islom feminizmi bu islom dinidagi ayollarning roli bilan bogʻliq feminizmning bir shakli hisoblanadi. U jinsidan qatʼiy nazar, barcha musulmonlarning jamoat va shaxsiy hayotda toʻliq tengligini taʼminlaydi. Islom feministlari ayollar huquqlari, gender tengligi va islomiy asosga asoslangan ijtimoiy adolatni himoya qiladilar. Harakatning yetakchilari islom diniga eʼtiqod qilsalar ham, ular dunyoviy, gʻarbiy yoki musulmon boʻlmagan feministik qarashlardan ham foydalanganlar va islom feminizmining rolini integratsiyalashgan global feministik harakatning bir qismi sifatida tan olganlar.
Harakat tarafdorlari dindagi tenglik taʼlimotlarini ilgari surishga intiladi hamda Qur’on va hadislarni qayta talqin qilish orqali islomning patriarxal tushunchalarini shubha ostiga qoʻyishga undaydi.
Atoqli va mashhur yetakchilar qatoriga Amina Vadud, Leyla Ahmad, Fatima Mernissiy, Aziza al-Hibriy, Riffat Hasan, Asma Lamrabet va Asmo Barlas va boshqa islom feministlari kiradi.
Islom feministlari
Oʻn toʻqqizinchi asrning oʻrtalaridan boshlab musulmonlardan koʻpchiligi bir qator ayollar bilan bogʻliq muammolar, xususan, ularning taʼlim olishi, yolgʻiz yashashi, hijob, koʻpxotinlik, qullik va kanizaklik bilan bogʻliq cheklovlarni tanqid qilishdi. Zamonaviy musulmonlar bu amaliyotlarni keskin muhokama qildilar va islohot hamda oʻzgarishlarni qoʻllab-quvvatladilar[1]. Islomdagi ayollarning mavqeyi haqida munozaralar davom etmoqda, konservatorlar ham, islom feministlari ham Qur’on, hadis va musulmon tarixidagi taniqli ayollarni ayollar huquqlarini muhokama qilish uchun dalil sifatida ishlatishadi. Feministlar islom koʻproq tenglik gʻoyalarini ifodalaydi, deb taʼkidlasalar, konservatorlar gender nosimmetrikligi „ilohiy tarzda belgilab qo'yilgan“ deya da'vo qiladilar[2].
Islom feministlari — Qur’on va hadisni erkak va ayollarning teng huquqli ekanligini tasdiqlovchi manba sifatida talqin qiluvchi, jamoat hamda shaxsiy sohada ayollar huquqlari va tengligini himoya qiluvchi musulmonlar. Islom feministlari islomning patriarxal, seksist va misoginistik tushunchalarini tanqid qiladilar[3]. Islom feministlari Qur’onni gender tengligini targʻib qiluvchi manba deb tushunishadi[4]. Islom feminizmining asosi islom dinining muqaddas kitobi, yaʼni Qur’on bilan mustahkamlangan. Tarixchi Margot Badranning taʼkidlashicha, islom feminizmi „oʻz tushuncha va majburiyatini Qur’ondan oladi va undan ayollar va erkaklar uchun birdek huquq va adolatni izlaydi“[5].
Islom feministlari islom harakati faollaridan farq qiladi. Islom faollari (islomistlar, islomchilar) siyosiy islom tarafdorlari boʻlib, ular Qur’on va hadis asosida ish ko'ruvchi islomiy hukumatni tashkil qilish gʻoyasini ilgari suradilar. Baʼzi islomchilar jamoat sohasida ayollar huquqlarini himoya qiladilar, lekin shaxsiy yondashuvda gender tengsizligiga qarshi chiqmaydilar[6]. Sudanlik akademik va siyosatchi Suad al-Fotih al-Badaviy feminizm taqvo (islomning taqvo tushunchasi) bilan mos kelmasligini va shuning uchun islom va feminizm bir-birini inkor qilishini taʼkidlaydi[7]. Badran esa islom va feminizm bir-birini inkor qilmaydi, deya tushuntiradi[8].
Islom feministlari tomonidan islom feminizmini tushunish va taʼriflash turlicha shaklda boʻlgan. Islom olimi Asma Barlas dunyoviy feministlar va islom feminizmi orasidagi farqni muhokama qilib, Badranning fikrlari bilan oʻrtoqlashadi va musulmonlar aholisining 98 % ni tashkil etadigan mamlakatlarda anʼanaviy eʼtiqodlarni qabul qilishdan qochish mumkin emas, deb hisoblaydi.
Elizabeth Segranning taʼkidlashicha, ayollarga nisbatan kamsitishning barcha shakllariga barham berish toʻgʻrisidagi konvensiya (Convention on the Elimination of All Forms of Discrimination Against Women) (CEDAW) belgilab qoʻygan inson huquqlari haqida gapirish oddiy musulmon ayollar orasida darhol rezonans uyg'otmaydi; Islom ulardagi qadriyatlarning manbasi boʻlgani sababli inson huquqlarini islom bilan birlashtirish mantiqiydir[9].
Janubiy afrikalik musulmon olimi Fatima Seedat islom olamida feminizmning ahamiyati haqida Barlas va Badranning fikriga qoʻshiladi. Biroq u „Islom feminizmi“ atamasini keraksiz deb hisoblaydi, chunki feminizm „shaxsiy oʻziga xoslik emas, balki ijtimoiy hodisadir"[10]. Seedatning fikricha, islom va feminizmning yaqinlashishi koʻproq ziddiyatlarni keltirib chiqaradi hamda „islomchilar“ uchun Qur’onni siyosiy ehtiyojlariga mos ravishda talqin qilish yoki notoʻgʻri maqsadlarda ishlatishga zamin yaratadi. Uning fikricha, Qur’onning oyatlarida ayollar huquqlari qanday iroda etilganligini koʻrsatish va tushuntirish muhim. Ikkalasini bir-biridan ajratib, alohida tushuntirish orqaligina islomda ayollarga eʼtibor barcha (erkaklar, ayollar, musulmonlar va musulmon boʻlmaganlar) uchun universal tushuncha boʻlib qolishiga erishish mumkin. „Feminizm va islom feminizmi: noadekvatlik va muqarrarlik oʻrtasida“ nomli maqolasida Seedat bunday atamaning mavjudligi musulmonlarni bir-biridan yakkalab, ularni dunyoning qolgan qismidan hamda universal feministik harakatdan ajratib qoʻyishini tushuntiradi. U oʻz maqolasida islom feminizmi taklif qilayotgan narsalarni dunyo hamjamiyatiga koʻrsatish va oʻzlarini islomiy feministlar deb hisoblamaslik orqali islomning haqiqiy qiyofasini koʻrsatish muhimligini taʼkidlaydi.
Ayrim musulmon yozuvchi va faol ayollar gʻarb feminizmi musulmon ayollar va umuman dunyoning turli qismidagi, turlicha eʼtiqod va qarashli ayollarning barchasi uchun mos emas, degan eʼtiqod tufayli oʻzlarini islomiy feministlar deb bilishdan qochishgan[11]. Livanlik musulmon olimi Aziza al- Hibri esa oʻzini „womanist“ („ayolparast“) deb taʼrifladi[12].
Qur’on mazmuni
Islom feministlari Qur’onni gender tengligini targʻib qiluvchi manba sifatida tushunishadi[4]. Feminist va huquqshunos olim Aziza al-Hibriyga ko'ra, Qur’on barcha insonlarni Xudo tomonidan bir qalbdan yaratilganini, bir-birini bilish uchungina millat va qabilalarga boʻlganini, eng hurmatli shaxslar (jinsidan qatʼiy nazar) esa eng taqvodorlar ekanini uqtiradi. Shuning uchun, al-Hibriy yozadiki, Qur’on odamlar orasidagi farqlarni tan olgan holda ularning tabiiy tengligini taʼkidlaydi va hech kim faqat jinsiga qarab ustun deya tan olmaydi[13].
Ilk musulmonlar va zamonaviy islom feministlari
Zamonaviy musulmon feministlar va ilgʻor musulmonlar islom tarixidagi dastlabki shaxslarni Xadicha[14], Oysha, Hafsa, Ummu Salama, Fotima va Zaynab binti Ali kabilarni namuna sifatida keltiradilar. Zaynab Alvaniy Oyshani boshqa sahobalarning misoginiyasi (ayollarni yoqtirmaslik, ularni mensimaslik yoki ularga nisbatan noʻtoʻgʻri qarash) ga qayta-qayta duch kelgan kuchli va aqlli ayol sifatida tilga oladi[15]. Marokashlik feminist Asma Lamrabet, shuningdek, Oysha kuchli va ziyoli ayol boʻlganini, oʻzining esa misogonistik qarashlarga qarshi ekanligini taʼkidladi[16]. Lamrabet ham Ummu Salamani feministik shaxs sifatida maqtadi[17].
Eron inqilobchi yozuvchisi Ali Shariati Muhammadning (s.a.v) qizi Fotimaning tarjimai holiga bagʻishlangan Fatemeh is Fatemeh (Fotima Fotimadir) nomli kitob yozgan boʻlib, bu kitobda Fotimani ayollar uchun namuna sifatida koʻrsatadi[18]. Ednan Aslanning taʼkidlashicha, Fotima islomning ilk davrida ayollar imkoniyatlarini kengaytirishning namunasidir, chunki u Abu Bakrga qarshilik koʻrsatishdan va oʻzining meʼrosini talab qilishdan qoʻrqmagan[19].
Baʼzi musulmon feministlar Muhammadning(s.a.v) oʻzini feminist deb taʼkidlaydilar[20].
Oʻtgan 150 yil ichida musulmon ayollarga nisbatan sodir etilgan ijtimoiy huquqbuzarliklarni bartaraf etishga qaratilgan koʻplab ilmiy talqinlar islom anʼanalari asosida ishlab chiqilgan[21]. Masalan, ayollar jinsiy aʼzolarini kesish (tashqi jinsiy aʼzolarini sunnat qilish Iroq, Yaman va yana 27 ta Afrika davlatida oʻtkaziladi) kabi amaliyotlarni taʼqiqlashga, oila qonunchiligini tenglashtirishga, ayollarni diniy vakil sifatida va masjidlarda maʼmuriy lavozimlarda qoʻllab-quvvatlashga hamda musulmon ayollarning fuqarolik va diniy muassasalarda sudya (qozi) boʻlishlari uchun teng imkoniyatlarni yaratishga qaratilgan yangi islom huquqshunosligi paydo boʻlmoqda[21]. Zamonaviy feminist islom olimlari oʻz ishlarini Xudo va Paygʻambar tomonidan berilgan, lekin jamiyat tomonidan inkor etilgan huquqlarning qayta tiklanishi deb bilishadi[21].
XIX asr
Islom feminizmining zamonaviy harakati XIX asrda boshlangan.
Aisha Taymur (1840—1902) — Misrdagi taniqli yozuvchi va ayollar huquqlari sohasida ilk faollardan. Taymur asarlarida erkaklarning ayollar ustidan hukmronligini tanqid qilingan, ayollarning aql-zakovati va jasoratini esa tarannum etilgan[22].
Yana bir ilk musulmon feminist faoli va yozuvchisi Zaynab Favvaz (1860—1914) edi. Favvaz ayollarning ijtimoiy va intellektual salohiyati yuzasidan erkaklar bilan bahslashdi va mashhur ayollarning tarjimaiy hollari kitobini yozdi[23].
Misrlik yurist Qasim Amin, u 1899-yilda chop etilgan „ Ayollar ozodligi“ („Tahrir al-Marʼa“) kitobining muallifi, koʻpincha Misr feministik harakatining otasi sifatida taʼriflanadigan shaxs. Amin oʻz asarida oʻsha davrda jamiyatida keng tarqalgan koʻpxotinlilik, hijob va purdah, yaʼni islomda jinsiy ajratish kabi qator odatlarni keskin tanqid qilgan. U ularni noislomiy va haqiqiy islom ruhiga yod harakatlar deb qoraladi. Uning ishi butun islom va arab dunyosidagi ayollar siyosiy harakatlariga katta taʼsir koʻrsatdi va bugungi kunda ham uning asarlari oʻqiladi va feministik munozaralarda asos sifatida keltiriladi.
Qasim Aminning zamonaviy islomiy feministik harakatlarga taʼsiriga qaramay, hozirgi olim Leyla Ahmad uning asarlarini ham androsentrik, ham mustamlakachi deb biladi[24]. Amin hatto ayollar haqida erkaklar tarafidan qaralgan notoʻgʻri tushunchalarni keltirib berdi, masalan, sevgini boshdan kechira olmasliklari, musulmonlar nikohi jaholat va shahvoniylikka asoslangani, ularning shahvoniy manbayi ayollar ekani toʻgʻrisida asoslar berdi[25].
Biroq oʻz jamiyatlarini feministik tanqid qilishda Amindan oldin yashagan kishilar haqidagi ma'lumotlar deyarli saqlanmagan. Misrdagi ayollar matbuoti 1892-yildagi dastlabki sonidan boshlaboq bunday xavotirlarni bildira boshladi. Misrlik, turkiyalik, eronlik, suriyalik va livanlik ayollar hamda erkaklar bundan oʻn yillar avval ham Yevropa feministik jurnallarini oʻqishar va umumiy matbuotda ularning Yaqin Sharq bilan aloqadorligini muhokama qilishar edi.
XX asr
Bint ash-Shati („Daryo sohili qizi“) taxallusi bilan ijod qilgan Oisha Abdurrahmon (Aisha Abd al-Rahman) Qur’on tafsirini birinchilardan boʻlib yozgan va u oʻzini feminist deb hisoblamasa ham, asarlarida feministik ruhdagi mavzular aks etgan. U oʻzining mashhur kitoblarini 1959-yilda, Nagib Mahfuz Muhammad (s.a.v) hayotining allegorik va feministik versiyasini nashr etgan yili chiqara boshladi[26]. U Islom tarixidagi ilk ayollar, jumladan, Muhammad paygʻambarning onasi, ayollari va qizlari tarjimai holini, shuningdek, adabiy tanqidlar yozgan[27].
Marokashlik yozuvchi va sotsiolog Fatema Mernissi taniqli islom feminist mutafakkiri edi. Uning „Beyond the Veil“ („Hijob ortida“) nomli kitobi Marokash jamiyati va madaniyati nuqtai nazaridan islomiy jamiyatlarda ayollarga nisbatan zulm, jinsiy mafkura va gender notengligini tushuntiradi[28]. Mernissi oʻzining „The Veil and the Male Elite“ („Hijob va erkak elitasi“) kitobida islomiy jamiyatlarda ayollar huquqlarining poymol qilinishi, siyosiy iroda tufayli hadisning manipulyatsiyaviy talqini, bularning hammasi Muhammad (s.a.v) tasavvur qilgan erkaklar va ayollarning teng huquqli islom jamiyatiga zid ekanligini taʼkidlagan[29]. Mernissining taʼkidlashicha, ideal musulmon ayolning „jim va itoatkor“ boʻlishining islom qoidalariga hech qanday aloqasi yoʻq. Uning fikricha, konservativ musulmon erkaklar ayollarning jinsiy erkin boʻlishiga yoʻl qoʻymaslik uchun hamda oʻzlarining patriarxal tizimini saqlab qolish uchun Qur’onni manipulyatsiya qilishgan; shunday qilib, hijobni oqlashgan va xotin-qizlarning huquqlarini cheklashgan[28].
XX asrning navbatdagi islom feministi Amina Waduddir. Wadud afro-amerikalik oilada tugʻilib, islomni qabul qilgan. 1992-yilda Wadud Qur’onning patriarxal talqinlarini tanqid ostiga olgan „Quran and Woman“ („Qur’on va ayol“) asarini nashr etdi[30].
Zamonaviy islom feminizmining baʼzi guruhlari hadisni oʻz mafkurasidan butunlay chiqarib tashlashni va faqat Qur’on tamoyillariga eʼtibor qaratishni qoʻllaydigan harakatni tanladilar. Riffat Hasan shunday harakatni qoʻllab-quvvatlab, ilohiyotni ifodalagan kitob, yaʼni Qur’onda bayon etilgan insoniyat uchun umuminsoniy huquqlarni kontekstual qonunlar va qoidalardan ustun qoʻyadi[31]. Biroq u Qur’onni muqaddas kitob deya tan olishiga qaramasdan, ayollarni na erkakdan oldin yaratilgan mavjudot sifatida va na „Odamning haydalishi“ga aybdor qilib koʻrsatmaydi![32] Ushbu teologik harakat boshqa musulmon feministlar tomonidan tanqidga uchradi, masalan, Kecia Ali ushbu mafkurani islom jamiyatida yanada tenglik meʼyorlarini oʻrnatishda foydali boʻlishi mumkin boʻlgan musulmon anʼanalaridagi elementlarni eʼtiborsiz qoldirganligi uchun tanqid qildi[33].
XXI asr
Islomiy feministik faollik XXI asrgacha davom etdi.
2015-yilda bir guruh islom faollari, siyosatchilari va yozuvchilari, barcha ziyolilar birgalikda islohot deklaratsiyasini (Declaration of Reform) eʼlon qildilar, unda boshqa masalalar qatorida ayollar huquqlari ham qisman qoʻllab-quvvatlanishi aytildi: „Biz ayollar uchun teng huquqlar, shu jumladan, meros olish, guvohlik berish, ishlash, ijtimoiylik, shaxsiy huquq, taʼlim va ish bilan taʼminlanishini kafolatlaymiz. Masjidlarda, hay’atlarda, rahbarlikda va jamiyatning barcha jabhalarida erkak va ayol teng huquqlarga ega. Biz seksizm va misoginiyani rad etamiz”[34]. Deklaratsiyada, shuningdek, Yaqin Sharqdagi terror guruhlari eʼtiqodlariga qarshi ish olib borish uchun Muslim Reform Movement (Musulmonlarni isloh qilish harakati) tashkiloti tashkil etilgani eʼlon qilindi[35]. Asra Nomani va boshqalar Deklaratsiyani Vashingtondagi Islom markazi eshigiga qoʻydilar[35].
Yaqin Sharqdagi feministik harakatlar bir asrdan oshiqroq vaqt davom etdi va Afgʻonistondagi terrorga qarshi urushga bevosita taʼsir koʻrsatdi. Hozirda ham kundalik hayotning barcha jabhalarida ayollar huquqlari va tengligi uchun kurashda davom etmoqda[36].
Bugungi kunda islom olamidagi feminist yozuvchilar orasida Aysha Hidoyatulloh, Kecia Ali, Asma Lamrabet, Olfa Yousuf va Mohja Kahflar bor .
Afgʻoniston ayollarining inqilobiy uyushmasi
The Revolutionary Association of the Women of Afghanistan (Afgʻoniston ayollari inqilobiy uyushmasi) Pokistonning Kvetta shahrida joylashgan ayollar tashkiloti boʻlib, ayollar huquqlari va dunyoviy demokratiyani targʻib qiladi. Tashkilot Afgʻoniston ayollarini inson huquqlariga ega boʻlish va Afgʻoniston hukumatiga qarshi fundamentalistik emas, balki demokratik va dunyoviy, ayollar toʻliq ishtirok etishi mumkin boʻlgan tamoyillar asosida kurashni davom ettirishga qaratilgan siyosiy va ijtimoiy faoliyatga jalb etishni maqsad qilgan[37].
Tashkilot 1977-yilda Meena boshchiligidagi bir guruh ziyolilar tomonidan tashkil etilgan (Meena familiyadan foydalanmagan). Ular tenglikni taʼminlash va ayollar taʼlimini rivojlantirish uchun tashkilotga asos solgan; shu bilan bir qatorda ular „Afgʻonistonning erksiz va jim qolgan ayollarini qoʻllab-quvvatlash“ ni davom ettirmoqda. 1978-yilgacha RAWA asosan ayollar huquqlari va demokratiyaga eʼtibor qaratgan boʻlsa, 1978-yilgi davlat toʻntarishi va 1979-yilda Afgʻoniston Sovet tomonidan ishgʻol qilinganidan soʻng, „RAWA boshidanoq demokratiya va dunyoviylikni targʻib qilib, qarshilik urushida bevosita ishtirok etdi“[38]. 1979-yilda RAWA Afgʻoniston Demokratik Respublikasiga qarshi kampaniya olib bordi va unga qarshi yordamni safarbar qilish uchun maktablarda yigʻilishlar uyushtirdi, 1981-yilda ikki tilda feministik jurnal „Payam-e-Zan“ (Ayollar xabari) ni chiqardi[38][39][40]. RAWA shuningdek, qochqin bolalar va ularning onalariga yordam berish uchun kasalxonaga yotqizishni va amaliy koʻnikmalarni oʻrgatish uchun Vatan maktablarini tashkil etdi[40].
Sisters in Islam (Islomdagi opa-singillar) tashkiloti
Sisters in Islam (SIS) (Islomdagi opa-singillar) Malayziya fuqarolik jamiyati tashkiloti boʻlib, islom va umuminsoniy huquqlar doirasida ayollar huquqlarini ilgari surish bilan shugʻullanadi. SIS tashkilotining vazifasi Islom nomidan ayollarni kamsituvchi qonunlar va siyosatlarga qarshi kurashga qaratilgan. Shunday qilib, u Malayziyaning islomiy oila va shariat qonunlarida koʻpxotinlilik[41], bolalar nikohi[42], axloqiy nazorat[43], islom huquqiy nazariyasi va huquqshunosligi, hijob va hayo[44], ayollarga nisbatan zoʻravonlik kabi masalalarni hal qiladi va hudud (islom yurisprudensiyasi) ni amalga oshiradi[45]. Ularning vazifasi gender tengligi, adolat, erkinlik va islomning qadr-qimmati tamoyillarini ilgari surish va ayollarga erkin tarafdor boʻlish huquqini berishdir[46]. Ular ayollar tajribasi va voqeliklarini inobatga olgan holda islomda ayollar huquqlarining asosini yaratishga intilishadi; ular ayollarnining erkaknikidan past deb hisoblanadigan ong va tafakkurni oʻzgartirish orqali ular bilan sodir boʻlishi mumkin boʻlgan adolatsizlik va kamsitishlarga barham bermoqchi; va ular Islomda adolat, tenglik gʻoyalari doirasida aholi bilimini oshirish bilan birga qonunlar va siyosatni isloh qilishni xohlaydilar[46]. Taniqli aʼzolari: Zainah Anwar[47] va hammuassisi Amina Wadud.
Musawah harakati
2009-yilda arab olamidan oʻn ikki ayol Musawah global harakatini tuzdilar, uning nomi arabcha „tenglik“ degan maʼnoni anglatadi. Musawah islomiy asoslarning feministik talqini tarafdori va xalqlarni Ayollarga nisbatan kamsitishning barcha shakllariga barham berish toʻgʻrisidagi konvensiyada (Convention on the Elimination of All Forms of Discrimination Against Women) eʼlon qilingan xalqaro inson huquqlari standartlariga rioya qilishga chaqiradi. Musawahning yondashuvi SIS (Islomdagi opa-singillar) yondashuvidan keyin modellashtirilgan. Dunyoviy feministlar esa islomiy manbalarning talqini subyektiv ekanligini hisobga olib, islom feministik harakatni qurish uchun chalkash va noaniq zamin ekanligini taʼkidladilar va bu jihatdan Musawahni tanqid qildilar[9].
Sister-hood (Opa-singillik) platformasi
Sister-hood (Opa-singillik) — bu islom diniga mansub ayollar ovozi uchun xalqaro darajadagi platforma boʻlib, 2007-yilda norvegiyalik kinorejissyor va inson huquqlari faoli Deeyah Khan tomonidan Fuuse media va sanʼat prodyuserlik kompaniyasi orqali asos solingan[48].
Sister-hood 2016-yilda xalqaro onlayn jurnal va musulmon ayollarining meros olish imkoniyatini targʻib qiluvchi jonli tadbirlar platformasi sifatida qayta ishga tushirildi. Bu jurnalning turli mamlakatlardan elchilari orasida pokistonlik Farida Shahid, misrlik Mona Eltaxavi, falastinlik Rula Jebreal, somalilik Leyla Husayn va jazoirlik Marieme Xeli Lukas bor.
Women Living Under Muslim Laws (WLUML) — Musulmon qonunlari ostida yashaydigan ayollar xalqaro birdamlik tarmogʻi
Women Living Under Muslim Laws (Musulmon qonunlari ostida yashaydigan ayollar) 1984-yilda tashkil etilgan xalqaro birdamlik tarmogʻi boʻlib, islom qonunlari bilan boshqariladigan davlatlarda istiqomat qiluvchi musulmon va musulmon boʻlmagan ayollarni himoya qiladi. Guruh islom qonunlari va ayollar boʻyicha tadqiqot va targʻibot ishlarini olib boradi[49].
Muslim Womenʼs Quest for Equality — Musulmon ayollarning tenglik uchun intilishi tashkiloti
Muslim Womenʼs Quest for Equality (Musulmon ayollarning tenglik uchun intilishi) hind faollari guruhi boʻlib, Hindiston Oliy sudiga 2016-yil sentyabr oyida musulmon shaxsiy qonunlari boʻyicha taloq-e- bidat (uch taloq), nikoh halala va koʻpxotinlilik amaliyotlarini noqonuniy va konstitutsiyaga zid deb topib, qarshi ariza bilan murojaat qilgan[50][51][52].
Ni Putes Ni Soumises
„Ni Putes Ni Soumises“ nomi „Na fohishalar, na itoatkorlar“ deb tarjima qilinadigan fransuz feministik tashkiloti hisoblanib Samira Bellil va boshqa afrikalik yosh ayollar tomonidan asos solingan. Bu tashkilot Fransiyadagi musulmonlar koʻp boʻlgan mahallalarda ayollar duch kelgan jinsiy va jismoniy zoʻravonlikka qarshi kurashadi[53].
Islom feminizmi boʻyicha bir nechta konferensiyalar boʻlib oʻtdi. 2008-yilda Ispaniyaning Barselona shahrida Islom feminizmiga bagʻishlangan global kongress boʻlib oʻtdi[54]. Musawah ('tenglik'; arabcha: مساواة) 2009-yildan beri musulmon oilalarida tenglik va adolat uchun kurashadigan global harakat boʻlib, „oʻzlari uchun Islom va Qurʼonni qayta tahlillashga va tiklashga intilmoqdalar“[55].
Musawah harakati musulmon mamlakatlaridagi patriarxal tuzum erkak tafsirchilarning islom matnlarini oʻqishi natijasi ekani[55] va feministlar xalqaro inson huquqlari standartlarida belgilab berilgan maqsadlarga erishish uchun Qurʼonni bosqichma-bosqich talqin qilishlari mumkin degan tamoyilga asoslanadi[55]. Musulmon ulamolarining birinchi ayol qurultoyi 2017-yilda Indoneziyada boʻlib oʻtdi[56]. Ulamo ayollar qurultoyi qizlarning turmushga chiqish yoshini 18 yoshga chiqarishga fatvo berdi[56]. Malayziyalik feminist Zaynah Anwar Kongressda ayollar islom qonun-qoidalarini belgilashda teng huquqqa ega ekani va Qurʼonni talqin qilish bilan birga ayollar erkaklar hukmronligiga qarshi kurashishlari kerakligini maʼlum qildi[56]. Qurultoyda Qur’onshunoslik professori Nur Rofiya islom dini har bir insondan insoniyat mavqeini koʻtarishni talab qilishini, inson qadri ulugʻlanishini, koʻpxotinlilik esa islom taʼlimoti emasligini taʼkidladi[56].
Siyosatdagi ayollar
Islom dunyosida bir nechta ayol davlat rahbarlari, bosh vazirlar va davlat kotiblari yetishib chiqdi, ular orasida Ozarbayjondan Lala Shovkat, Pokistondan Benazir Bhutto, Senegaldan Mame Madior Boye, Turkiyadan Tansu Chiller, Kosovodan Kaqusha Jashari va Indoneziyadan Megavati Sukarnoputri kabilar bor. Bangladeshda Xalida Ziya 1991-yilda mamlakatning birinchi ayol bosh vaziri etib saylangan va 2009-yilgacha bosh vazir boʻlib ishlagan, uning oʻrniga Sheikh Hasina bosh vazir lavozimini egallagan va Bangladeshni eng uzoq ayol bosh vazir tomonidan boshqarilgan hukumatga ega mamlakatga aylantirgan[57].
Shaxsiy huquqlar
Bunday munozarali talqinlardan biri Qur’ondagi erkaklarning ayollarni qoʻllab-quvvatlash borasidagi diniy majburiyatlarini muhokama qiladigan parchalarni oʻz ichiga oladi[58]. Baʼzi olimlar, masalan, antropolog Carolyn Fluehr-Lobban (Karolin Fleur Lobban) oʻzining arab-musulmon ayollar faollarining dunyoviy hamda diniy harakatlarda ishtirok etishiga bagʻishlangan asarida, ayollarning diniy majburiyatlari haqidagi bu taʼkidlar „anʼanaviy ravishda erkak hokimiyatining ijtimoiy amaliyoti uchun asos sifatida ishlatilgan, deb taʼkidlaydilar[58].“ Baʼzi mamlakatlarda erkak hokimiyatining qonunchilik va maʼmuriy qoʻllab-quvvatlanishi va taʼminlanishi uchun ayollarga „uydan tashqariga chiqish yoki ishlashga ruxsat bermaslik yoki hatto mashina haydash“ kabi taʼqiqlar orqali jamoatdan uzoqlashtirish amaliyotlari qoʻllanadi[58]. 2017-yilning 26-sentyabriga kelib Saudiya Arabistoni 2018-yil iyun oyidan boshlab ayollarning mashina haydashni taqiqlovchi uzoq yillik siyosatini toʻxtatishini eʼlon qildi[59]. Turli faol ayollar taqiqqa norozilik bildirishgan edi, ular orasida Saudiyalik ayollar huquqlari yetakchilaridan biri Manal al-Sharif[60] ijtimoiy tarmoqlarda avtomobil boshqarishga oid qator videolar joylash orqali noroziligini bildirgan. Saudiya Arabistoni ayollari huquqlari faollaridan biri Lujayn al-Xatloul 3 yildan ortiq qamoqda saqlangan va 2020-yil 28-dekabrda qirollikka qarshi til biriktirganlikda ayblanib, jami 5 yil-u 8 oyga qamoq jazosiga hukm qilingan edi. Bu ayblovlar esa aslida uning ayollarning mashina haydash huquqlarini taqiqlashga nisbatan davlat siyosatiga keskin qarshilik qilgani uchun edi. Ikki yilu oʻn oylik qamoq muddati qisqartirildi, faqat 3 oylik muddat qoldi. Biroq, unga qoʻyilgan ayblovlar yolgʻon edi va rasmiylar Saudiya Arabistonida ayollarning mashina haydashini taqiqlashga qarshi chiqqani uchun uni hibsga olishni rad etishdi. Uni hibsda turli (jinsiy va boshqa) yoʻllar bilan qiynoqqa solganlikda ayblangan prokurorlar dalil yoʻqligi sababli oqlandi[61].
Islom feministlari musulmon mamlakatlarning koʻpchiligida MPL qonunchiligiga eʼtiroz bildirgan va bu qonun hujjatlari ayollarni kamsitishini taʼkidlagan. Baʼzi islom feministlari Qur’on va sunnatga asoslangan, musulmon ayollarning katta hissasini oʻz ichiga olgan va ayollarni kamsitmaydigan darajada yangilangan MPL qonunchiligini yaratish mumkin, degan nuqtai nazarga ega[62]. Bunday islom feministlari MPLning ayollarning ham huquqlari kamsitilmagan, doʻstona ruhdagi shakllarini ishlab chiqish ustida ishlamoqdalar. Boshqa islomiy feministlar, xususan demokratik va musulmonlar aholisining oz qismini tashkil etadigan davlatlarda MPL isloh qilinmasligi kerak, balki rad etilishi kerak va musulmon ayollar oʻz davlatlarning fuqarolik qonunlaridan teng foydalana olishlari kerak, deb hisoblaydilar.
Islomiy feministlar islom olamida ayollar huquqlarini himoya qilishda faol qatnashdilar. 2012-yilda iordaniyalik ayollar zoʻrlovchi oʻz qurboniga uylansa, yaʼni nomusiga tajovuz qilgan erkak oʻsha ayol bilan turmush qursa ayblovni olib tashlashga ruxsat beruvchi qonunlarga qarshi norozilik bildirishgan, tunislik ayollar yangi konstitutsiyada ayollar tengligi uchun kurashishgan, Saudiya ayollari mashina haydash taqiqlanishiga norozilik bildirgan, sudanlik ayollar esa hibsga olingan ayollarga erkinlik talab qilib jimlik namoyishlari oʻtkazishgan va tinch namoyishchilar devorini qurishgan[9].
Kiyinish qoidalari
Musulmon ayollarni tashvishga soladigan yana bir masala kiyinish qoidalaridir. Islom erkaklar ham, ayollar ham kamtarona kiyinishni talab qiladi; ayollar uchun bu tushuncha hijob sifatida tanilgan hamda kiyimlarning asosiy va umumiy talabini ifodalaydi.
Gʻarb jamiyatining ayrim qismlarida hijob boʻyicha bahs-munozaralarga qaramay, bunday kiyinish uslubi koʻplab islomiy feministik hamjamiyatda bahsli masala emas. Ammo, ular ham ijtimoiy bosim yoki majburlash natijasi boʻlgan holatlarni oqlashmaydi. Aslida, koʻpchilik musulmon feministlar hijobni qoʻllab-quvvatlamoqda. Hozirda koʻplab musulmon erkak va ayollar roʻmolni islom erkinligining birdan-bir ramzi deb bilishadi[63]. Baʼzi islom ulamolari Islom oyatlarini hijobga majburlash shart emas deb talqin qilishsa-da, koʻplab islom feministlari hanuzgacha hijobni diniy taqvodorlik belgisi yoki oʻzlarining musulmon ekanliklarini namoyish qilish orqali gʻarb madaniyatini ramziy ravishda rad etish usuli sifatida koʻrishadi.
Islomiy feministlarning kichik bir qismi, jumladan Fadela Amara va Hedi Mhenni hijobga qarshi chiqishdi va hatto turli sabablarga koʻra kiyinish borasidagi qonuniy taqiqlarni qoʻllab-quvvatladilar. Amara Fransiyaning jamoat binolarida kiyim kiyishni taqiqlashiga qarshi emasligini shunday izohladi: „Hijob ayollarni boʻysundirishning ochiq belgisi va shuning uchun Fransiya davlat maktablari tizimining aralash, shu bilan birga dunyoviy muhitida bunga oʻrin yoʻq[64].“ Ayrim feministlar roʻmolni „anʼana“ asosida himoya qila boshlaganlarida, Amara: „Bu anʼana emas, bu arxaiklik! Fransuz feministlari mutlaqo bu jihatdan qarshidilar. Jazoir ayollari Jazoirda roʻmol oʻrashga qarshi kurashganida, fransuz feministlari ularni qoʻllab-quvvatlagan. Ammo Fransiya chekkasidagi maktabda bir yosh qiz boʻlsa, ular buni qilmaydilar. Ular erkinlik va tenglikni teringizning rangiga qarab belgilaydilar. Bu neokolonializmdan boshqa narsa emas[64].“ Mhenni, shuningdek, Tunisning roʻmolni taqiqlashini qoʻllab-quvvatladi: „Agar bugun biz roʻmolni qabul qilsak, ertaga ayollarning ishlash, saylash va taʼlim olish huquqlari taqiqlanishini qabul qilamiz va ular faqat uy yumushlarini bajaruvchi odam va koʻpayish vositasi sifatida koʻriladi[65].“
Masih Alinejad Erondagi majburiy hijob siyosatiga norozilik sifatida My Stealthy Freedom („Mening yashirin erkinligim“) harakatini boshlagan. Harakat Facebookdagi sahifa sifatida boshlandi, u yerda ayollar oʻzlarining Eronning hijobga oid majburiy qonunlariga zid boʻlgan suratlarini yukladilar[66].
Ni Putes Ni Soumises (Na fohishalar, na itoatkorlar) direktori Sihem Habchi Fransiyaning jamoat joylarida burqa kiyishni taqiqlashini qoʻllab-quvvatlashini bildirdi va bu taqiq „demokratik tamoyil“ va fransuz ayollarini „obskurant, fashistik, oʻng qanot harakati“ dan himoya qilish masalasi ekanini taʼkidladi va bularning barchasini burqa oʻzida ifodalaydi, deb daʼvo qiladi[67][68].
Masjidda tenglik
Council on American Islamic Relations (Amerika Islomiy Aloqalar Kengashi) tomonidan oʻtkazilgan soʻrov shuni koʻrsatdiki, 2000-yilda har uch masjiddan ikkitasi ayollarni alohida hududda namoz oʻqishlarini talab qilgan boʻlsa, 1994-yilda bu koʻrsatkich har ikki masjiddan biriga koʻtarilgan[69]. Islom feministlari bunga norozilik bildira boshladilar va Makkada boʻlgani kabi ayollarga erkaklar va ayollar birgalikda, boʻlinmasdan namoz oʻqishlariga ruxsat berishni yoqlab chiqdilar[70][71]. 2003-yilda Asra Nomani Gʻarbiy Virginia shtatining Morgantaun shahridagi masjidda ayollar orqa eshikdan kirib, alohida namoz oʻqishlari shart etilgan qoidalarga qarshi chiqdi[69]. Uning taʼkidlashicha, Muhammad (s.a.v) ayollarni boʻlinishlariga yoʻl qoʻymagan va ayollarning erkaklar bilan teng ravishda namoz oʻqishlariga toʻsqinlik qiladigan yagona holatlar faqat jinsiy aloqada boʻlgan texnogen qoidalardir[69]. Masjiddagi erkaklar esa uning ustidan sudga ariza berishdi[69].
2004-yilda baʼzi Amerika masjidlarida ayollarning saylovlarida ovoz berishlarini taqiqlovchi qoidalar mavjud edi[72]. 2005-yilda ushbu masala boʻyicha ommaviy tashviqotdan soʻng, CAIR va Islamic Society of North America (Shimoliy Amerika Islom Jamiyati) oʻz ichiga olgan musulmon tashkilotlari masjidlarni „ayollar uchun doʻstona“ qilish, masjidlarda ayollar huquqlarini himoya qilish va ayollarning boʻlinmagan holda asosiy zalda namoz oʻqish huquqini qoʻshish boʻyicha hisobot eʼlon qildi[69].
2010-yilda amerikalik musulmon ayollardan Fatima Thompson va yana bir necha kishi Vashingtondagi Islom markazida „namoz“ (ibodatning koʻrinishi) uyushtirdilar[69]. Politsiya chaqirilib, asosiy namoz zalini tark etishdan bosh tortgan ayollarga hibsga olish tahdidi qoʻllandi. Ayollar oʻzlari „jarima qutisi“ (faqat ayollar uchun ajratilgan ibodat joyi) deb ataydigan joyga qamalganiga qarshi noroziliklarini davom ettirdilar. Thompson oʻzlari taʼbiri bilan aytiladigan jarima maydonchasini „haddan tashqari issiq, qorongʻi orqa xona“ deb taʼrifladi[69]. 2010-yilda Xalqaro xotin-qizlar kuni arafasida oʻsha guruh tomonidan uyushtirilgan ikkinchi norozilik harakatlari ham politsiyaga qoʻngʻiroq qilish va yana hibsga olish tahdidi bilan yakunlandi[69]. Biroq, ayollar har ikki holatda ham hibsga olinmagan[69]. 2010-yilning may oyida besh ayol Vashington mintaqasidagi eng yirik islomiy markazlardan biri boʻlgan Dar al-Hijrah (Dor al-Hijra) masjidida erkaklar bilan birga namoz oʻqigan[70]. Namozdan keyin masjid aʼzosi Fairfax (Feyrfaks) politsiyasiga qoʻngʻiroq qilib, ayollarni tark etishni soʻradi[70]. Biroq, keyinroq 2010-yilda DC politsiyasi bunday norozilik namoyishlariga aralashmaslikka qaror qilinganini eʼlon qildi[73].
Namozga boshchilik qilishda tenglik
Ahmad Elewa Islomda ayollar boshchiligidagi namozga oid huquqiy dalillarni oʻrganish va tahlil qilish boʻyicha xulosalarini „Men odamlardan biriman“ nomli asarida keltirib oʻtgan. U asarda biron bir tashqi kuchlarning asnosida emas, balki oʻz vaqtida maʼrifatli ogohlik bilan musulmon jamiyatlari oʻz ibodatlarida aralash jinsni, xususan ayollarni qabul qilishi kerakligini taʼkidlaydi. Xuddi shu tadqiqot maqolasida Silvers ayollarning „xalqdan biri“ ekanligini Ummu Salama misolida qiyoslab, ayollarga teng huquqli boʻlishlarini daʼvo qilishni taklif qiladi. Elewa va Silvers tadqiqotlari ayollarning namoz oʻqishini taqiqlashini biroz kishini hafa qiladigan holat deb ataydi[21].
Hozirda mavjud boʻlgan anʼanaviy islom maktablariga koʻra, aralash jinsdagi jamoat boʻlib namoz oʻqish mumkin emas. Muzammil Siddiqi kabi anʼanachi yoki qadimchilarning taʼkidlashicha, ayollar namozga imomlik qilishlari shart emas, chunki „Namozda biron bir yangi uslub yoki liturgiya kiritish joiz emas“. Boshqacha qilib aytganda, erkaklar imomlik qilishi anʼanasi borasida hech qanday ogʻish boʻlmasligi kerak[74]. Baʼzi maktablarda tarovih (ixtiyoriy Ramazon namozi) yoki faqat yaqin qarindoshlardan iborat jamoat uchun istisnolar mavjud. Ayrim oʻrta asr olimlari, jumladan Muhammad ibn Jarir at-Tabariy (838 — 923), Abu Savr (764 — 854), Ismoil Ibn Yahyo al-Muzani (791 — 878) va Ibn Arabiy (1165 — 1240) bu amaliyotni tadqiq qildilar. Hech boʻlmaganda nafl namozlar uchun joiz; ammo, ularning qarashlari hech bir kishilar guruhlari yoki musulmon jamiyatlari tomonidan qabul qilinmadi. Islom feministlari esa bunga norozilik bildira boshladilar.
2005-yil 18 martda Amina Wadud Nyu-York shahrida aralash jinsli jamoat bilan juma namozini oʻqidi. Bu musulmonlar jamiyati ichida ixtilofga sabab boʻldi, chunki imom Wadud ismli ayol boʻlib, u ham xutba oʻqigan[75]. Bundan tashqari, u murojaat qilgan jamoat jinsiga qarab ajratilmagan. Belgilangan marosim qoidalaridan chiqib ketgan ushbu tadbir tashkilotchilar va ishtirokchilar nazarida gender adolatining mujassamlangan koʻrinishi boʻldi. Bu voqea jahon ommaviy axborot vositalarida keng yoritilgan va musulmonlar orasida ham xuddi shunday global munozara va bahslarga sabab boʻlgan[75]. Biroq, koʻpchilik musulmonlar, jumladan, ayollar ham hamon ayolning imom boʻlishi haqidagi fikrga qoʻshilmayapti. Fiqh Council of North America (Shimoliy Amerika Fiqh Kengashi) raisi Muzammil Siddiqi namozga rahbarlik faqat erkaklarga tegishli boʻlib qolishi kerakligini taʼkidladi[75]. U oʻz argumentini uzoq vaqtdan beri davom etayotgan amaliyot va shu orqali jamoat konsensusiga asosladi hamda ayollarning namoz vaqtida erkaklarni chalgʻitishi xavfini eslatdi.
Masjiddagi tenglik va namoz oʻqiyotgan ayollar bilan bogʻliq boʻlgan voqealar seksizmga qarshi chiqish va kurash olib borishda musulmon feministlarning adovatga va tanqidlarga duchor boʻlishi mumkinligini koʻrsatadi. Musulmon feministlarini tanqid qilganlar eʼtiqodning gender ajratish haqidagi qarashlarini shubha ostiga qoʻygan yoki oʻzgartirishga urinayotganlar oʻz chegaralarini chetlab oʻtishlarini va notabiiy harakat qilishlarini aytishadi. Boshqa tomondan, odamlar Islom jinslarni ajratishni qoʻllab-quvvatlamasligini taʼkidladilar. Britaniyaning nufuzli sunniy imomi Ahtsham Ali, „gender ajratish islom qonunlarida hech qanday asosga ega emas“ va Qur’onda ham oqlanmasligini aytdi[76]. Elewa va Silversning xulosasiga koʻra, bunga qarama-qarshi boʻlgan aniq dalillar yoʻqligi sababli, ayollarning namoz oʻqishlari bu ibodatga hech qanday yangilik qoʻshmaydi[21].
Internet va ijtimoiy media taʼsiri
Ijtimoiy tarmoqlar va internet sahifalardagi munozaralar musulmon ayollar uchun diniy mavzularda oson fikrlashish imkoniyatini ochib berdi, bu esa ular uchun kurashayotgan gender tenglik huquqlarini Muqaddas Kitobga toʻla asoslanganligini tushunishga yordam beradi[77].
Eronlik akademik Hakimeh Entesari shunday dedi: „Bu odamlarning (Islom feministlarining) fikrlari va yovuz gʻoyalaridan aksariyat musulmonlar aziyat chekmoqda va bu harakatning qoʻllanishi islom jamiyatlari va mamlakatlaridagi madaniy va mahalliy voqeliklardan mutlaq uzilishidir. . .“ Shuningdek, u „islom feminizmi“ atamasini qoʻllash xato degan fikrda va bu „musulmon feministlari“ boʻlishi kerak, deb hisoblaydi[78].
Amerikalik musulmon akademik Mariya Massi Dakake Asma Barlasning Qur’on tabiatan anti-patriarxal ekanligi va patriarxal ijtimoiy tuzilmalarni yoʻq qilishga intilishni maqsad qilgan harakatlarini tanqid qildi. Dakake shunday deb yozadi: "U (Asma Barlas) Qurʼonda otalar va erlarning anʼanaviy „patriarxal“ huquqlarining cheklanishi haqida bir qancha aniq va muhim fikrlarni aytadi. Biroq, Qur’onning „anti-patriarxal“ degan xulosalarni Qur’onning 4:34 dagi nikoh ustidan mutlaq hokimiyati deb atab boʻlmasa ham, erkaklar yetakchi ekanliklari aytilgani bilan inkor qilish mumkin[79]."
Smith kolleji professori Ibtissam Bouachrine, Fatema Mernissining yozuvlarini tanqid qildi. Bouachrinega koʻra, Mernissi oʻzining „The Veil and the Male Elite“ („Hijob va erkak elita“) kitobida Qur’onning erkaklar bilan bogʻliq talqinlarini tanqid qiladi. U, shuningdek, Mernissining Qur’on va hadisga qanday eʼtibor qaratishini tanqid qiladi, chunki hadisni tanqid qilish Xudoning kalomi sifatida koʻrilgan Qur’ondan koʻra osonroqdir, lekin hadis insonning soʻzlaridir. Bouachrine, shuningdek, Mernissi Muhammadni (s.a.v) „arab erkak elitasi va ularning patriarxal qadriyatlariga qarshi ayollar tarafida boʻlgan inqilobchi“ sifatida koʻrsatishini tanqid qiladi, lekin Muhammadning toʻqqiz yoshli Oysha bilan turmush qurishini eslamaydi.
Bouachrine Amina Wadudning „The Woman and Quran“ („Qur’on va ayol“) kitobidagi 4:34 talqinini ham tanqid qiladi. Bouachrinening soʻzlariga koʻra, 4:34 erkaklarni xotinlarini jismonan tarbiyalashga chaqirayotgandek tuyulsa-da, „Wadud Qur’on ayollarga nisbatan zoʻravonlikka daʼvat etmasligini va shuning uchun ayollardan talab qilinadigan itoatkorlik eriga emas, Xudoga itoat etishini taʼkidlaydi“. Wadud, shuningdek, jismoniy kuch ishlatish oʻrniga namuna koʻrsatishni afzal koʻrsatadi. Bouachrinega koʻra, bu qayta talqinlar musulmon dunyosidagi oiladagi zoʻravonlikdan aziyat chekayotgan ayollarga yordam bermaydi[80].
- Ahmed, Leila. Women and gender in Islam: historical roots of a modern debate. New Haven, Connecticut: Yale University Press, 1992. ISBN 9780300049428.
- Ali, Kecia (2014), „Feminist thought in Islam“, in Fitzpatrick (muh.), Muhammad in history, thought, and culture: an encyclopedia of the Prophet of God, Santa Barbara, California: ABC-CLIO, LLC, 195–197-bet, ISBN 9781610691789.
- Anwar. „Islamisation and its Impact on Democratic Governance and Women's Rights in Islam: A Feminist Perspective“. islam-democracy.org. Center for the Study of Islam and Democracy (2003-yil 17-may). 2005-yil 8-martda asl nusxadan arxivlangan.
- Badran, Margot. Feminists, Islam, and Nation: Gender and the Making of Modern Egypt. Princeton: Princeton University Press, 2001. ISBN 9781400821433.
- Badran, Margot. Islamic feminism: what's in a name? Islamic feminism is on the whole more radical than Muslims' secular feminisms. Al-Ahram Weekly Online. 17-23 January 2002, Issue No.569.
- Noushad, Mohammed. „Islamic feminism means justice to women“. The Milli Gazette (2004-yil 16-yanvar). Interview with Prof Margot Badran.
- Baffoun, Alya (1982). „Women and social change in the Muslim Arab world“. Women's Studies International Forum. 5-jild, № 2. 227–242-bet. doi:10.1016/0277-5395(82)90030-9.
- Baffoun, Alya (1994), „Feminism and Muslim fundamentalism: the Tunisian and Algerian cases“, in Moghadam, Valentine M. (muh.), Identity politics and women: cultural reassertions and feminisms in international perspective, Boulder: Westview Press, ISBN 9780813386928
- Djait, Badra. „More to life than window dressing“ (2006-yil avgust). 2013-yil 11-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. In this special feature, a successful Belgian-Algerian Muslim woman recounts what it was like growing up immersed in two cultures with divergent views of women.
- Fernea, Elizabeth Warnock. In search of Islamic feminism: one woman's global journey. New York: Doubleday, 1998. ISBN 9780385488587.
- Women and Islam in Oxford Islamic Studies Online
- „Women's Islamic Initiative in Spirituality and Equity“. 2009-yil 21-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2009-yil 12-fevral.
- Canadian Council of Muslim Women Several examples of closely argued essays for female equality, based on the Qur’an.
- Farooq. „Women Scholars of Islam: They Must Bloom Again“. 2006-yil 15-iyunda asl nusxadan arxivlangan.
- Foreign Affairs Committee of the National Council of Resistance of Iran. Women, Islam, and Equality, an ebook
- Jameelah. „The feminist movement and the Muslim woman“. islam101.com. Islam 101 (2005-yil 13-iyul). 2021-yil 30-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 11-avgust.
- Jeenah, Na'eem (2001). „Towards an Islamic feminist hermeneutic“. Journal for Islamic Studies. 21-jild. 36–70-bet. doi:10.4314/jis.v21i1.39954.
- Jeenah, Na'eem (January–February 2006). „The national liberation struggle and Islamic feminisms in South Africa“. Women's Studies International Forum. 29-jild, № 1. 27–41-bet. doi:10.1016/j.wsif.2005.10.004.
- Khader, Serene J. (December 2016). „Do Muslim women need freedom? Traditionalist feminisms and transnational politics“. Politics & Gender. 12-jild, № 4. 727–753-bet. doi:10.1017/S1743923X16000441.
- Lamya' al Faruqi. „Islamic Traditions and the Feminist Movement: Confrontation or Cooperation?“.
- Muñoz, Gema Martín. „Feminism in the Arab World: The Silent Revolution“. Qantara.de (2012).
- Nomani, Asra. „A Gender Jihad For Islam's Future“. Washington Post (2005-yil 6-noyabr).
- Perry, Eleanor H.. Opening the Gates: A Century of Arab Feminist Writing, June 1, 1993. Article for Domes
- Safarian, Alexander (2007). „On the history of Turkish feminism“. Iran & the Caucasus. 11-jild, № 1. 141–152-bet. doi:10.1163/157338407X224978. JSTOR 25597322.
- „A Declaration of the Rights of Women in Islamic Societies“, SecularIslam.com, undated
- Seker, Nimet. „Islamic Feminism and Reformist Islam: Against the Politicisation of the Koran“. Qantara.de (2012).
- Shaikh. „Articles by the South African Islamic feminist“. 2006-yil 7-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Janubiy Afrikalik ilsom feministlarining maqolalari
- Simons, Marlise. „Muslim women take charge of their faith“. The New York Times (2005-yil 4-dekabr). 2011-yil 5-avgustda asl nusxadan arxivlangan.
- Svensson, Jonas. Women's Human Rights and Islam. A Study of Three Attempts at Accommodation. Stockholm: Almquist & Wiksell, 2001.
- Webb, Gisela. Windows of faith: Muslim women scholar-activists in North America. Syracuse, New York: Syracuse University Press, 2000. ISBN 9780815628521.
- Mir-Hosseini, Ziba. Journeys Toward Gender Equality in Islam. United Kingdom, Oneworld Publications, 2022. ISBN 9780861543281ISBN 9780861543281
- Shamim, Amna. Ed. Towards Islamic Feminism. Jaipur, Aadi Publications, 2016. ISBN 9789382630807ISBN 9789382630807
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
