Ekspressiv terapiya

Ekspressiv terapiya – bu ijodiy sanʼatdan terapiya shakli sifatida foydalanish, jumladan ekspressiv sanʼat terapiyasi va ijodiy sanʼat terapiyasi (art terapiya, raqs-harakat terapiyasi, drama terapiyasi, musiqa terapiyasi, yozish terapiyasi, sheʼr terapiyasi va boshqalar). Anʼanaviy sanʼat ifodasidan farqli oʻlaroq, unda yakundagi mahsulot emas, balki uning yaratilish jarayoni alohida ahamiyat kasb etadi. Ekspressiv terapiya odamlarga ijodiy ifodaning turli shakllari orqali shifo berishi mumkin degan taxminga asoslanadi. Ekspressiv terapevtlar ijodiy ifoda va tasavvurni bosish orqali odamlar oʻz tanalarini, his-tuygʻularini va fikrlash jarayonini tekshirishlari mumkinligiga ishonishadi.

Tarixi

Dastlabki yillar

Margaret Namburg, Edit Kramer, Xanna Kviatkovska va Elinor Ulman sensorli art-terapiya sohasining kashshoflari sifatida eʼtirof etilgan. Bu olimlarning barchasi sohaga katta hissa qoʻshgan boʻlsa-da, Margaret Namburg „Art terapiyasi onasi「 deb tan olingan. Uning ishi sanʼatdan, asosan, psixoanalitik diagnostika vositasi sifatida foydalanishga qaratilgan. U oʻsha davrning boshqa psixoanalitik amaliyotlarini yaqindan kuzatib bordi va mijoz tomonidan bildirilayotgan ongsiz gʻoyalar va his-tuygʻularning muloqoti sifatida qaraldi.^[1]

Zamonaviy yondashuvlar

Bugungi art-terapiya uch xil yondashuvga boʻlingan: psixodinamik, gumanistik, taʼlim va rivojlanish. Psixodinamik yondashuvda „oʻtkazish「 va himoya mexanizmi kabi atamalar qoʻllanadi. Gumanistik yondashuv koʻproq ijobiy psixologiya yondashuvi boʻlib, odamlarga optimistik qarash va ularning sanʼati orqali ifoda etish ularga ushbu his-tuygʻularni nazorat qilish imkonini beradi. Taʼlim va rivojlanish yondashuvi hissiy va rivojlanish nuqsonlari boʻlgan bolalarga yordam berish usuli sifatida art terapiyaga qaratilgan.^[2]

Taʼrif va ishonchnoma

Ekspressiv sanʼat terapiyasi – bu insonning oʻsishi, rivojlanishi va davolanishini ragʻbatlantirish uchun tasvirlash, hikoya qilish, raqs, musiqa, drama, sheʼriyat, harakat, bogʻdorchilik, orzu va tasviriy sanʼatdan birgalikda foydalanish amaliyotidir.^[3] Ekspressiv sanʼat terapiyasi oʻziga xos terapevtik mashgʻulot boʻlib, terapevt va mijoz rasm, raqs, musiqa, drama va sheʼriyat oʻrtasida erkin harakatlanadigan intermodal mashgʻulotdir.^[4]

Milliy Sogʻliqni Saqlash Sanʼati Tashkiloti (NOAH) maʼlumotlariga koʻra, oltita ijodiy sanʼat terapiyasi – art-terapiya, raqs-harakat, drama, musiqa va sheʼriyat terapiyasi, shuningdek psixodrama – ekspressiv sanʼat terapiyasidan ajralib turadi. Shuningdek, har bir yoʻnalish uchun psixoterapevtlar koʻpincha intensiv ravishda oʻqitiladi va oʻz amaliyotida faqat bitta uslubdan foydalanishga oʻrgatiladi.^[5]

Xalqaro ekspressiv sanʼat terapiyasi assotsiatsiyasi (IEATA) ekspressiv sanʼat terapevtlarining vakolatlarini tasdiqlovchi mas』ul tashkilotdir.^[6]

Ijodiy sanʼat terapiyalari milliy koalitsiyasi (NCCATA) ijodiy sanʼat terapiyasining barcha oltita usullarini birlashtiradi. Biroq, ijodiy sanʼat terapiyasining har bir usuli oʻz milliy assotsiatsiyasiga ega boʻlib, u kasbiy maʼlumotlarni tartibga soladi, taʼlim standartlarini belgilaydi va yangi gʻoyalar va tadqiqotlar almashish maqsadida har yili konferensiyalarni oʻtkazadi.^[7]

Taʼlim

Ekspressiv terapiyaning turli usullarining har bir milliy assotsiatsiyasi oʻz taʼlim standartlarini belgilaydi. Amerika Qoʻshma Shtatlarida milliy assotsiatsiyalarning sertifikatlash talablariga muvofiq tasdiqlangan dasturlarni taklif qiladigan koʻplab kollejlar mavjud.

Musiqa terapiyasi boʻyicha 37ta universitet,^[8] art terapiya boʻyicha 34ta universitet,^[9] raqs-harakat terapiyasi boʻyicha 7ta universitet,^[10] va drama terapiyasi boʻyicha 5ta universitet,^[11] hamda ekspressiv sanʼat terapiyasi boʻyicha 5 ta universitet mavjud.,^[12] Qoʻshma Shtatlarda magistrlik dasturlarini tasdiqlagan. Bundan tashqari, Amerika musiqa terapiyasi assotsiatsiyasi (AMTA) tomonidan tasdiqlangan 75 ta bakalavriat musiqa terapiyasi dasturlari mavjud.^[8] Ilmiy darajani tugatgandan soʻng, terapevtlar mas』ul milliy assotsiatsiyaga hujjat topshirishlari kerak.

Ijodiy sanʼat terapiyasi usullari

NCCATA tomonidan tan olingan 6ta ijodiy sanʼat terapiyasi usullari mavjud, ular orasida art-terapiya, raqs terapiyasi, drama terapiyasi, musiqa terapiyasi, sheʼriyat terapiyasi va psixodrama mavjud.^[7] Baʼzi hududlarda ijodiy sanʼat terapiyasi va ijodiy sanʼat terapevti atamalaridan faqat Nyu-York shtatida boʻlgani kabi tegishli litsenziyaga ega boʻlganlar foydalanishi mumkin.^[13]

Art terapiya

1940-yillarda yaratilgan Art terapiya psixoterapiya va sanʼat kombinatsiyasidan iborat.^[14] Ijodiy jarayon, shuningdek yaratilgan sanʼat asari oʻz-oʻzini tadqiq qilish, tushunish, qabul qilish va shaxsiy oʻsish uchun asos boʻlib xizmat qiladi. Shuning uchun terapiyadagi ijodiy harakatni hal qilish bilan bogʻliq boʻlgan ichki ziddiyatni qayta boshdan kechirish vositasi sifatida koʻrish mumkin.^[15] 4ta asosiy tur – ifoda, tasavvur, faol ishtirok, ong va tana aloqasi.^[16] Depressiya, koʻkrak bezi saratoni va astma bilan ogʻriganlarga yordam beradigan art-terapiya har qanday yoshda amalga oshirilishi mumkin va koʻnikma va mahorat talab qilmaydi.^[17] Art-terapiya keng qamrovli tadqiqotlarni oʻtkazadi, bu esa tashvishlarni kamaytiradi, oʻz-oʻzini anglash va hayot sifatini oshiradi va salbiy fikrlarni kamaytiradi. Ikki asosiy maqsadni hisobga olgan holda, art-terapiya insonlar uchun shaxsiy va munosabatlar maqsadlarini oshirishga intiladi.^[18]

Raqs-harakat terapiyasi

Boshqa ijodiy sanʼat terapiyasi usullari singari, raqs-harakat terapiyasi ham "ong, tana va ruh ajralmas va oʻzaro bogʻliq" (ADTA) degan farazga asoslanadi.^[19] Harakat terapiya seansining asosiy vositasidir, ammo raqs-harakat terapiyasida oʻyin sanʼatidan ham foydalanadi. Boshqa ijodiy sanʼat terapiyalari singari, u birinchi navbatda ogʻzaki boʻlmagan muloqotdan foydalanadi.^[19] Raqs va harakat terapiyasi harakatlar orqali ifodalanganligi uchun koʻp gapirishni yoqtirmaydiganlar uchun eng foydali ekanligini koʻrsatdi.^[20]

Drama terapiyasi

Drama terapiyasi drama-teatr va psixoterapiya ikki fanning kombinatsiyasini anglatadi.^[21] Drama terapiyasi ikkala fanning gibridi sifatida ruhiy salomatlik, kognitiv rivojlanish kasalliklari boʻlgan shaxslarni davolash uchun teatr texnikasidan foydalanadi.^[22][23]

Mijoz bilan qahramonlar orqali muloqot qilish uchun ekspressiv terapiyadan foydalanadigan psixoterapevt

Musiqa terapiyasi

Musiqa terapiyasi – bu terapevtik munosabatlar doirasida musiqa, musiqa yaratish yoki musiqa bilan bogʻliq boshqa tadbirlardan foydalanish. Musiqa terapiyasi ixtisoslashgan koʻplab sohalar va aholiga ancha maʼlum boʻlgan keng sohadir. Yaxlit amaliyot, musiqa terapiyasi hissiy-psixologik, kognitiv, aloqa, vosita, hissiy, ogʻriq, ijtimoiy, xulq-atvor, hayotning oxiri va hatto maʼnaviy ehtiyojlarni hal qilishi mumkin. Bu qisman musiqa miyaning koʻplab sohalarida qayta ishlanishi bilan bogʻliq. Musiqa terapiyasi bemorlarga "muloqot qilish, qiyin tajribalarni qayta ishlash va vosita yoki kognitiv faoliyatni yaxshilashga" yordam beradi (Jenni Rook, MT-BC, LCPC, 2016).^[24] Psixoterapiya sifatida foydalanilganda, musiqa terapiyasi musiqadan shaxsning psixologik dunyosining ramziy tasviri va ifodasi sifatida foydalanishi mumkin.^[25]

Musiqa terapiyasi yurak va ruhiy kasalliklar kabi turli xil kasalliklarga ham yordam beradi. Bu depressiya, qaygʻu, autizm, giyohvand moddalar va Altsgeymer kasalligi bilan ogʻriganlarga yordam beradi. Biror kishi ruhiy kasalliklardan aziyat chekayotganlarga musiqa stressni yengillashtiradi, oʻzini oʻzi qadrlashni yaxshilaydi va hokazo^[26]. Musiqa terapiyasida odamlar qoʻshiq aytishni yaxshilashlari mumkin, bu esa ularning gapirish qobiliyatiga taʼsir qiladi. Shuning uchun, u nafaqat ruhiy kasalliklarga yordam berish, balki hayotning bir qancha jihatlarini oʻzgartirishi mumkin.^[17]

Sheʼriyat terapiyasi

Sheʼriyat terapiyasi (shuningdek, kengroq biblioterapiya atamasidan foydalanish) boshqa ijodiy sanʼat terapiyalaridan ajralib turadi, ularning barchasi soʻzsiz ishlaydigan til mavjudligi haqidagi taxminga asoslanadi. Biroq, sheʼriyat terapiyasi shifo va shaxsiy oʻsish uchun yozma soʻzdan foydalanishadi.^[27]

Psixodrama

Psixodrama – 20-asr boshlarida Yakob L. Moreno tomonidan ishlab chiqilgan psixoterapiyaning oʻziga xos shakli. Psixoanalist Morenoning maqsadi Zigmund Freyd va C. G. Jung tomonidan ishlab chiqilgan psixoanalizning yanada samarali, harakatga asoslangan shaklini yaratish edi. U oʻz terapiyasining aniq uch fazali tuzilishini (qizib olish, harakat qilish, almashish) yaratdi va bugungi kunda ham psixodrama terapevtlari tomonidan qoʻllanadigan koʻplab usullarini ishlab chiqdi.^[28]

Psixodrama va drama terapiyasi bir-biri bilan bogʻliq boʻlsada, ijodiy sanʼat terapiyasi sohasidagi turli usullarni tavsiflaydi.^[29] Psixodrama terapiyada bemorlarning haqiqiy hayotiy tajribasidan "yangi va samaraliroq rollar va xatti-harakatlarni mashq qilish" (ASGPP) uchun ishlatilsa,^[28] drama terapiyasi bemorlarga improvizatsiya qilingan sahnalar, afsonalar yoki ertaklar kabi koʻproq xayoliy hikoyalarni oʻrganishga imkon beradi.^[16]

Foydali tomonlari

1. Oʻz-oʻzini kashf qilish
   • Ushbu kashfiyot koʻpincha oʻtmishdagi voqealar tufayli yuzaga kelgan hissiy taranglikni bartaraf etishga olib keladi va undan yengish mexanizmi sifatida foydalanish mumkin.^[30]
2. Vakolat berish
   • Art-terapiya odamlarga oʻzlarining qoʻrquvlari va stresslarini noanʼanaviy tarzda ifodalash qobiliyatini beradi.^[30]
3. Stressdan xalos boʻlish
   • Oʻz-oʻzidan stressdan xalos boʻlish uchun samarali, lekin boshqa dam olish moslamalari, masalan, boshqariladigan tasvirlar bilan birlashtirilgan boʻlsa, yanada yaxshi natijalar berishi mumkin.^[30]
4. Jismoniy ogʻriqni yoʻqotish va reabilitatsiya
   • Art-terapiya kasallik va jarohatlardan tuzalib ketgan bemorlarda ogʻriqni kamaytirishga yordam berishi koʻrsatilgan. Shuningdek, u surunkali yoki oʻlim bosqichida boʻlgan bemorlarda ogʻriqni yengillashtirish va nazorat qilish uchun ham ishlatiladi.^[30]

Empirik dalillar

Ball (2002)

Ball kuchli hissiy jihatdan buzilgan deb hisoblangan 5ta bola ustida uzoq muddatli tadqiqot oʻtkazdi. Bu bolalar 50 ta art-terapiya mashgʻulotlarida ishtirok etishdi va natijalar art-terapiya muvaffaqiyatli oʻtganligini koʻrsatdi va bolalar 50 seans davomida davolashda sezilarli yutuqlarni koʻrsatdilar.^[31]

Pifalo (2006)

Ushbu tadqiqotda jinsiy zoʻravonlikka uchragan 41 nafar qiz va yosh ayollarga sakkiz hafta davomida tuzilgan guruhli art-terapiya berildi va davolanishdan oldin Briereʼs Travma Symptom Checklist for Children (TSCC) yordamida oʻlchandi. Davolanishdan soʻng ularga yana test topshirildi va 10 qizdan 9 tasida testdagi ballarning statistik jihatdan sezilarli darajada pasayishi kuzatildi.^[32]

Bar-Sela, Atid, Danos, Gabay va Epelbaum (2007)

Ushbu tadqiqot saraton kasalligiga chalingan 60 nafar kattalar bilan oʻtkazilgan. Bu kattalar akvarel boʻyoqlari boʻyicha darslardan tashqari, haftalik individual art-terapiyada qatnashdilar. Faqat 4ta mashgʻulotdan soʻng, eksperimental guruh kasalxona tashvish va depressiya shkalasi va charchoqning qisqacha inventarizatsiyasi bilan oʻlchangan depressiya va charchoqning sezilarli yaxshilanishi kuzatildi. Ular depressiyaning pasayishini koʻrsatgan boʻlsa-da, bemorlarning tashvish darajasida sezilarli farq yoʻq edi.^[33]

Gusak (2006)

Ushbu tadqiqotda tadqiqotchi qamoqqa olingan 29 kishi bilan ishlagan. Erkaklar 8ta guruhli art-terapiya mashgʻulotlarida qatnashdilar va davolashdan oldin va keyin Beck Depressiya inventarizatsiyasining qisqa shakli yordamida sinovdan oʻtkazildi. 8ta mashgʻulotdan soʻng, barcha erkaklar depressiya belgilarida sezilarli yaxshilanishni koʻrsatdilar.^[34]

Bulfone va boshqalar. (2009)

Ushbu tadqiqotda Bulfone va boshqalar davolash sifatida musiqa terapiyasidan foydalangan. 1 yoki 2 bosqichli koʻkrak bezi saratoni tashxisi qoʻyilgan 60 nafar ayol tasodifiy ravishda nazorat yoki eksperimental guruhga birlashgan. Nazorat guruhi kimyoterapiya oldidan standart yordam oldi, eksperimental guruh esa kimyoterapiya boshlanishidan oldin musiqa tinglash imkoniyatiga ega boʻldi. Natijalar shuni koʻrsatdiki, eksperimental guruhning tashvish darajasi nazorat guruhiga qaraganda ancha past boʻlgan, shuningdek, ruhiy tushkunlik darajasi sezilarli darajada pasaygan.^[35]