Chili geografiyasi
From Wikipedia, the free encyclopedia
Chili[1] — Janubiy Amerikada joylashgan davlat.
Chili Janubiy Amerika qitʼasining Tinch okeani sohillari boʻylab Atakama choʻlidan (17° janubiy kenglik) Frouard burnigacha (54° janubiy kenglik) toʻr chiziqni egallaydi.Bu shimoldan janubga choʻzilgan dunyodagi eng uzun mamlakatdir. Mamlakatning janubiy qismida qirgʻoqdan tashqarida koʻplab orollar mavjud, ulardan eng kattasi Tierra del Fuego (Argentina bilan birgalikda) oroli hisoblanadi. Chili shuningdek, Tinch okeanidagi bir nechta uzoq orollarni oʻz ichiga oladi — Xuan Fernandes va Islas Desventuradas arxipelaglari, Sala va Gomes qoyali Pasxa oroli shular jumlasidandir. Bundan tashqari, Chili Antarktidadagi sektorga daʼvo qiladi. Chili janubda Atlantika okeanidan Tinch okeanigacha boʻlgan strategik oʻtish joylarini nazorat qiladi (Magellan boʻgʻozi, Beagle va Drake). Mamlakat shimolidagi Atakama choʻli sayyoradagi eng qurgʻoqchil joy hisoblanadi. Ojos del Salado togʻining kraterida dunyodagi eng baland koʻl joylashgan (balandligi 6390 m)[2].
Chili hududi (Chili Antarktidasisiz) — 756,900 km² ni tashkil etadi, shundan 8,150 km² suvli hududdir. Chili Antarktidasining maydoni taxminan 1,25 million km² ni tashkil qiladi. Chilining asosiy hududi Rossiyadan taxminan 22,5 baravar kichik, ammo boshqa barcha Yevopa davlatlarining hududidan katta. 1883-yilgacha Chili shimoliy chegarasi 24° janubiy kenglik boʻylab oʻtdi, ammo Ikkinchi Tinch okeani urushi natijasida Boliviyaning Antofagasta provinsiyasi va Peruning Tarapaka viloyati Chiliga qoʻshib olindi.
Sohil chizigʻining uzunligi 6435 km, quruqlik chegarasi 6339 km (Argentina — 5308 km, Boliviya — 860 km, Peru — 171 km)[2].
Orollari
Asosiy arxipelaglar — Chili arxipelagi, Tierra del Fuego, Xuan Fernandes orollari va qoʻshni orollar bilan Pasxa orollari hisoblanadi.
Chili geologiyasi mamlakatning Andean Fold Belt ichida joylashganligi bilan bogʻliq. Uzunlamasına vodiy sharqdan Asosiy Kordilyera va gʻarbdan Sohil oʻrtasidagi grabendir. Sharqiy tizmalari etagida yura-boʻr choʻkindi ketma-ketligi va boʻr- paleogen vulqonlari qoplagan quyi paleozoyning kuchsiz metamorfozlangan jinslari joylashgan. Buklanishning asosiy davri alp togʻidir, ayniqsa qizgʻin faza kech boʻr — paleotsen hisoblanadi. Granitoidlarning boʻr-paleogen infuziyalari (And batoliti deb ataladi), shuningdek kislotali va oraliq tarkibli neogen effuzivlari keng rivojlangan. Gʻarbiy tizmalari andezitlar bilan qoplangan kechki prekembriy va paleozoy metamorfik jinslaridan, shuningdek, boʻr-paleogen vulqon jinslaridan tashkil topgan. Buklanishning asosiy davri gersin davri (devonning oxiri — triasning boshi).
Eng yirik mis konlari Chuquikamata, Salvador, El Teniente konlari hisoblanadi. Selitra (asosan natriy), shuningdek osh tuzi, gips, boratlar konlari boʻylama vodiy grabenining shimoliy qismidagi quruq koʻllar (shoʻr botqoqlari) bilan chegaralangan. Neft va gaz konlari mamlakat janubiy hududlarida joylashgan.
Tabiiy resurslari
Chili turli foydali qazilmalarning konlariga boy. Bu yerda selitraning dunyodagi eng katta zahiralari joylashgan , misning yirik konlari (TSB tomonidan baholangan — 94 million tonna) va temir rudasining yirk konlari mavjud. Shuningdek Chilida Oltingugurt (100 mln tonna), marganets, molibden (2 mln tonna), simob, rux, neft va koʻmir qazib olinadi.
Seysmiklik darajasi
Chili mintaqasi seysmik jihatdan beqaror boʻlib, koʻplab faol vulqonlar, ham suv ostida, ham quruqlikda joylashgan. Zilzilalar tez-tez sodir boʻladi. Aynan Chilida insoniyat tarixidagi eng kuchli zilzila rasman qayd etilgan — Buyuk Chili zilzilasi. 1960-yil 22-may kuni soat 19:11 UTC da zarbalarning kuchi, turli manbalarga koʻra, 9,3 dan 9,5 gacha boʻlgan. Zilzila epitsentrlari qitʼa ostidagi Peru-Chili chuqur dengiz xandaqlaridan tushadigan seysmik oʻchoq yuzasi boʻylab 100-300 km chuqurlikda joylashgan.
Chili hududida sut emizuvchilarning 162 turi, qushlarning 558[3] turi, amfibiyalarning 62 turi va sudralib yuruvchilarning 122 turi maʼlum[4]. Chili oʻsimlik va faunaning tur xilma-xilligi boʻyicha Janubiy Amerikaning aksariyat mamlakatlaridan past boʻlsa-da, Chili oʻsimliklari va hayvonlari juda yuqori endemizmga ega (xususan, ikki pallali oʻsimliklarning maʼlum turlarining 55%, amfibiyalarning 78%, sudralib yuruvchilarning 59% endemik) sanaladi. Hayvonot dunyosining xarakterli vakillari lamalar (vikuna, guanako), janubiy pudu, puma, and va chili mushuklari, mayda grison, chinchilla, tog 'viskacha, oltita bandli armadillo[4]; qushlar — And kondori, Chili buzzard, rea, Chili flamingo, Magellan pingvinlari kabilar uchraydi.
Chili mamlakatida markaziy va janubiy And togʻlarida joylashgan boʻlib, bu dunyodagi eng katta balandlik mintaqa hisoblanadi. Chilidagi eng baland nuqta — Ojos del Salado togʻi (6893 m), Chili qirgʻoqlari yaqinida Peru-Chili xandaqining Atakama pasttekisligi, chuqurligi 8180 m ga etadi.
Relyefda uchta boʻylama kamar yaxshi ifodalangan: Sharqda And togʻlarining asosiy Kordilyerasi (balandligi 6880 m gacha), gʻarbda qirgʻoq boʻyi (3200 m gacha) va ular orasidagi togʻlararo chuqurlik yastanib yotadi. Sohil Kordilyera togʻlari koʻrfazlar bilan qoplangan toʻgʻri chiziqli qirgʻoqning deyarli butun uzunligiga yetadi.
Chili mamlakatining iqlimining shakllanishiga asosan uning shimoldan janubga uzoq masofaga choʻzilganligi, relyefining esa sohil hududlari boʻylab joylashganligi (togʻ tizmasi sharqiy qismlarida yogʻingarchilik juda kam), Tinch okeaning havo massalarining bevosita taʼsir koʻrsatishi va Antarktida havo massalari muhim rol oʻynaydi. Oʻzining kattaligi tufayli iqlim shimolda tropikdan janubda moʻtadil okeangacha oʻzgarib turadi. Chili Antarktidasi esa subantarktika va antarktida iqlim mintaqalarida joylashgan.
Bundan tashqari, And togʻlarida iqlim okeandan sharqqa masofa bilan oʻzgaradi. Sharqqa koʻchganda, iqlim quruqroq, kontinental boʻladi (yozda issiqroq, qishda sovuqroq).
Janubiy Amerikada joylashgan Chili mamlakatining qirgʻoqlarida iqlim boshqa qirgʻoqboʻyi hududlaridagi bir xil kenglikdagiga qaraganda sovuqroq hisoblanadi. Bu deyarli ekvatorda joylashgan Galapagos orollarigacha boʻlgan iqlimga taʼsir qiluvchi Gʻarbiy shamollar oqimining bir tarmogʻi boʻlgan kuchli sovuq Gumboldt oqimi bilan bogʻliq.
Chili shimolidagi Atakama choʻli, dunyodagi eng qurgʻoqchil hududlardan biri boʻlib, u yerda bir necha oʻn yilda bir marta yomgʻir yogʻadi. Biroq, yogʻingarchilik yillarida Atakama gullar bilan qoplanishi mumkin. Janubda, Valdiviya va Chiloe oroli atrofida yogʻingarchilik yiliga 2300 mm yoki undan koʻproqgacha koʻtariladi. Punta Arenas mintaqasi janubida yogʻingarchilik miqdori 370-420 mm gacha kamayadi.
2011-yilgi hisob-kitoblarga koʻra, Chilida 922 km³ qayta tiklanadigan suv resurslari mavjud boʻlib, ulardan yiliga 26,67 km³ (4 % kommunal xizmatlar uchun, 10 % sanoat va 86 % qishloq xoʻjaligi ehtiyojlari uchun) isteʼmol qilinadi, bu 2007-yil hisobiga koʻra, aholi jon boshiga yiliga 1603 m³ gacha[2] suv isteʼmoli deganidir. Chilining deyarli barcha daryolari Tinch okeaniga tegishli va kichik hajmga ega daryolar hisoblanadi. Okeanga faqat bitta Loa daryosi etib boradi. Puna-de-Atakama havzasi va boʻylama vodiyning shimolini keng shoʻr botqoqlar egallagan. 28° janubiy kenglikdan janubda sharqda daryo tarmogʻi yaxshi rivojlangan. And qorlari va qishki yomgʻirlar bilan toʻyinadigan Huasko, Limari, Rapel, Maule daryolari ikki marta toshqinga ega (dekabr — yanvar va iyun-iyul) va sugʻorish va gidroenergetika manbalari sifatida juda muhimdir. Markaziy Chilidagi eng yirik daryolar Bio-Bio va Beykerdir. Markaziy Chilining janubiy qismidagi daryolarning quyi oqimida kema qatnovi mavjud
Chilida ikkita koʻl guruhi mavjud: Janubiy Chili va Patagoniya. Birinchi guruhning eng katta koʻllari — Ranko va Llanquihue hisoblanadi. Patagoniya koʻllari And togʻlarida joylashgan boʻlib, ular boʻylab Argentina bilan davlat chegarasi oʻtadi va Chilida faqat gʻarbiy qismlari kiradi. Yirik koʻllar: Palena, General Karrera, Pueyrredon (Kokrayn), San Martin sanaladi. Koʻllarning aksariyati terminal muzlik koʻllari turiga kiradi[5].
Asosan, Chilida yogʻingarchilik shimoldan janubga koʻpayganligi sababli, qor chizigʻi ham 6 km dan 500 m gacha kamayadi.
- Tarapaka mintaqasining geografiyasi
- Arika va Parinakota mintaqasining geografiyasi
- Antarktidadagi hududiy daʼvolar
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
