Alfred Nobel

Alfred Bernhard Nobel (21-oktyabr 1833, Stokgolm, Shvetsiya – 10-dekabr 1896, San Remo, Italiya) – shved kimyogari, muhandis, dinamitning ixtirochisi. Oʻzining ulkan boyligini Nobel mukofotini tadbiq etishga vasiyat qilgan. Uning sharafiga sintezlanib olingan kimyoviy element nobeliy nomlangan.

Alfred Bernhard Nobel
Alfred Nobel 1896-yilda
Tavalludi	21-oktyabr 1833[1][2] Stockholm, Sweden
Vafoti	10-dekabr 1896[3][4] Sanremo, Liguria, Italiya
Istiqomat joylari	Norra begravningsplatsen, Stockholm, Sweden
Fuqaroligi	Shvetsiya
Sohasi	Kimyo, Injeneriya, Kashfiyotchi, biznesmen, xayriyachi
Mukofotlari	Nobel mukofoti

Hayoti

Nobel, oʻn yettinchi asr olimi Olaus Rudbeck (1630-1708)ning avlodi. U Immanuel Nobel (1801-1872) va Andriette Ahlsell Nobel (1805-1889)larning uchinchi farzandi. Alfred Nobel 1833-yil 21-oktyabr Stokgolmda tugʻilgan. 1842-yili oilasi bilan Sankt-Peterburgga koʻchib oʻtishadi, u yerda otasi torpedalarni ishlab chiqish bilan shugʻullanadi. Alfred professor Zinin Nikolay Nikolayevichning qoʻlida kimyoni oʻrganadi. 1859-yili otasining ishi bilan ikkinchi oʻgʻli Ludvig Nobel (1831-1888) shugʻullana boshlaydi. Oilaviy biznesi bankrotga uchragach, Alfred otasi bilan birga Shvetsiyaga qaytadi va oʻzini portlovchi moddalarni oʻrganishga, ayniqsa nitroglitserinni (1847-yilda Ascanio Sobrero tomonidan ixtiro qilingan) havfsiz ishlab chiqarish va ishlatishga bagʻishlaydi.

Nobellarga tegishli zavodda bir necha portlashlar qayd etilgan, ularning birida 1864-yili Alfredning ukasi Emil va bir nechta boshqa ishchilar halok boʻladi.

Alfred Nobelning dramaturg sifatidagi faoliyati – uning biografiyasining eng mashhur boʻlmagan faktlaridan biri. Uning yagona pyesasi – „Nemezida“ – Beatrisa Chenchi haqidagi nazmda yozilgan 4-aktli fojia. U oʻlim toʻshagida yotganida nashrdan chiqadi, ammo uch nusxadan tashqari butun adad uning vafotidan soʻng darhol yoʻq qilinadi, chunki pyesa janjalli va shirkli deb topiladi. Saqlanib qolingan birinchi nashr (ikki tilda, shved va esperanto) Shvetsiyada 2003-yili chop etiladi.

Biznesdagi turli muvaffaqiyatsizliklardan soʻng, Nobelning otasi Rossiyaning Sankt-Peterburg shahriga koʻchib oʻtdi va u yerda dastgohlar va portlovchi moddalar ishlab chiqaruvchisi sifatida muvaffaqiyat qozondi. U shponli stanokni ixtiro qildi (bu zamonaviy fanera^[5] ishlab chiqarish imkonini berdi) va torpedo ustida ish boshladi^[6]. 1842-yilda^[7] oila shaharga koʻchib oʻtdi. Ota-onasi Nobelni xususiy repetitorlarga yuborishga muvaffaq boʻldi va bola oʻqishda, xususan, kimyo sohasi va til oʻrganishda aʼlo darajada taʼlim oldi. Ingliz, fransuz, nemis va rus tillarini yaxshi bilishga erishdi. 1841-yildan 1842-yilgacha 18 oy davomida Nobel Stokgolmdagi bolaligida oʻqigan yagona maktabga qaytdi^[8].

Nobel ingliz tilida sheʼr yozish uchun yetarli darajada adabiy mahoratga ega boʻldi. Uning Nemesis – italiyalik zodagon ayol Beatrice Cenci haqidagi toʻrt qismdan iborat nasriy tragediyasi mashhur boʻlgan. Uning sheʼrlari 2003-yilda Shvetsiyada nashr etilgan va sloven, fransuz, italyan va ispan tillariga tarjima qilingan^[9].

Alfred Nobel Stokgolmdagi Norra qabristonida dafn etilgan^[10].

Ilmiy faoliyati

Gösta Florman tomonidan ishlangan Nobel portreti (1831 – 1900)

Yoshligida Nobel kimyogar Nikolay Zinin bilan tahsil olgan. Keyinchalik u 1850-yilda Parijga ketadi. U yerda uch yil oldin nitrogliserinni ixtiro qilgan Ascanio Sobrero bilan uchrashadi. Sobrero nitrogliserindan foydalanishga keskin qarshi chiqdi, chunki u oʻzgaruvchan issiqlik yoki bosimga nisbatan portlashi mumkin edi. Ammo Nobel nitrogliserinni tijorat maqsadlarida foydalanish mumkin boʻlgan portlovchi modda sifatida nazorat qilish va ishlatish yoʻlini topishga qiziqib qoladi. Nitrogliserin poroxdan koʻra koʻproq kuchga ega edi. 1851-yilda 18 yoshida u bir yilga Amerika Qoʻshma Shtatlariga oʻqish uchun ketdi^[11] va qisqa muddat shved-amerikalik ixtirochi Jon Eriksson qoʻl ostida ishladi. U Amerika fuqarolik urushi temir qoplamasi, USS Monitorni loyihalashtirdi. Nobel oʻzining birinchi patentini, gaz hisoblagichi uchun ingliz patentini 1857-yilda topshirgan boʻlsa, 1863-yilda olgan birinchi Shvetsiya patenti „porox tayyorlash usullari“ haqida edi^[12][13].

Yana qarang

• Nobel mukofoti

Manbalar

1. — С. 97.
2. (unspecified title) — С. 174.
3. (unspecified title)
4. (unspecified title)
5. „Nobel Plywood“ (en). Qaraldi: 2018-yil 3-aprel.
6. „The Man Who Made It Happen — Alfred Nobel“. 3833. 2014-yil 30-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2012-yil 3-may.
7. „Alfred Nobel“ (sv-SE). NE (2020-yil 1-iyul). Qaraldi: 2021-yil 9-oktyabr.
8. Encyclopedia of Modern Europe: Europe 1789-1914: Encyclopedia of the Age of Industry and Empire, „Alfred Nobel“, 2006 Thomson Gale.
9. Alfred Nobel. Némésis: tragédie en quatre actes. Belles lettres, 2008. ISBN 978-2-251-44342-3.
10. [„Alfred Nobel's Grave Northern Cemetery Stockholm, Sweden“. atlasobscura.com. Qaraldi: 4-iyul 2023-yil.
11. „Alfred B Nobel – Svenskt Biografiskt Lexikon“. sok.riksarkivet.se.
12. Encyclopedia of Modern Europe: Europe 1789-1914: Encyclopedia of the Age of Industry and Empire, „Alfred Nobel“, 2006 Thomson Gale.
13. Carlisle, Rodney (2004). Scientific American Inventions and Discoveries, p. 256. John Wiley & Songs, Inc., New Jersey. ISBN 0-471-24410-4.

Havolalar

• Alfred Nobel. Olden Uitmenning maqolasi ^(rus.)
• Nobelprize.org ^(ingl.)