Ahmad ibn Abu Duod

Abu Abdulloh Ahmad ibn Abu Duod al-Iyodiy (arabcha: أبو عبد الله أحمد بن أبي دؤاد الإيادي) (776/7—854-yil iyun) IX asr oʻrtalarida islom dini sudyasi (qozi) boʻlgan. Moʻtazila tarafdori boʻlgan Ahmad 833-yilda Abbosiylar xalifaligiga bosh qozi etib tayinlangan. Muʼtasim va Votiq xalifaliklari davrida katta nufuzga ega boʻlgan. Bosh qozi boʻlgan davrda moʻtazilani rasmiy davlat mafkurasi sifatida saqlab qolishga harakat qildi. Amaldorlar va olimlar oʻrtasida moʻtazila taʼlimotlariga rioya etilishini taʼminlash maqsadida inkvizitsiyani (mihna) targʻib etishda yetakchi rol oʻynadi^[3]. 848-yilda Ibn Abu Duod insultga chalingach, oʻz lavozimini oʻgʻli Muhammadga topshirdi. Mutavakkil xalifaligi davrida oilasining taʼsiri pasayib, asta-sekin moʻtaziladan voz kechilib, mihnaga chek qoʻyildi.

Ahmad ibn Abu Duod أحمد بن أبي دؤاد Al-Iyadiy
Abbosiylar xalifaligining bosh sudyasi
Mansab davri 833 – 848
Oʻtmishdoshi	Yahyo ibn Aktam
Vorisi	Muhammad ibn Ahmad keyin Yahyo ibn Aktam
Abbosiy rasmiysi va maslahatchi
Mansab davri 833 – 847
Shaxsiy maʼlumotlar
Tavalludi	Ahmad (tugʻilgandagi ismi) tax. 776/7
Vafoti	854-yil iyun Basra, Abbosiylar xalifaligi (hozirgi Iroq)
Dini	Islom
Farzandlari	Abdulloh ibn Ahmad, Muhammad ibn Ahmad
Ota-onasi	Abu Duod al-Iyadiy
Era	Islom oltin davri
Hudud	Abbosiylar xalifaligi
Yurisprudensiya	Hanafiylik[1][2]
Imom	Moʻtazila
Asosiy qiziqish(lar)i	Islom teologiyasi, Islom huquqi
Mashhur ish(lar)i	Bosh qozi boʻlgan davrda davlatning rasmiy mafkurasi sifatida moʻtazilani saqlab qolishga harakat qildi. Amaldorlar va olimlar oʻrtasida Moʻtazila taʼlimotiga rioya etilishini taʼminlash maqsadida inkvizitsiya (Mihna) ustidan sudlov ishlarini yuritishda yetakchi rol oʻynagan.
Tanilgan sohasi	Moʻtazila tarafdori boʻlib, 833-yilda Abbosiylar xalifaligining bosh qozisi etib tayinlangan. Muʼtasim va Votiq davrida katta nufuzga ega boʻlgan.
Relations	Iyad (qabila)

Bir qancha xalifalar hukmronligi davrida eng yuqori martabali amaldorlardan biri boʻlgan Ibn Abu Duodning Abbosiylar saroyidagi obroʻsi oʻtmishdagi barmakiylar obroʻsi bilan teng koʻrilgan^[4]. Moʻtazila yetakchisi va mihnaning bosh meʼmorlaridan biri sifatida ortodoks olimlar, jumladan mashhur dinshunos Ahmad ibn Hanbalni taʼqib ostiga olishi oʻlimidan soʻng obroʻsiga putur yetkazib, keyingi sunniy olimlarining qoralash obyektiga aylanishiga sabab boʻldi.

Dastlabki faoliyati

776 yoki 777-yilda Basrada tugʻilgan Ibn Abu Duod Suriya shimolidagi Qinnasrin yaqinida joylashgan qishloqlik arab oilasiga mansub boʻlib^[5], adnaniylar qabilasining Iyod urugʻiga tegishli boʻlgan. Oxirgi maʼlumot keyinchalik Ibn Abu Duodning dushmanlari tomonidan inkor etilgan^[6]. Juda yosh ekanida otasi bilan Damashqqa ko‘chib o‘tgan va yoshligida islom huquqi (fiqh) va ilohiyot ilmini (kalom) o‘rgangan. Ustozi Hayyaj ibn al-Alo as-Sulamiy moʻtazila asoschisi Vosil ibn Atoning shogirdi boʻlgan. Ibn Abu Duod ustozining tarbiyasi tufayli moʻtazila taʼlimoti tarafdori boʻlgan^[7].

Ibn Abu Duod oʻqishni tugatgandan soʻng, xalifa Maʼmun (h. 813–833) huzuridagi bosh qozi (qozi al-qudot) Yahyo ibn Aktam bilan aloqa oʻrnatadi. Yahyo xizmatida boʻlganida Maʼmun bilan birinchi marta uchrashgan va tezda xalifaga xizmati maʼqul boʻlgan. Bir maʼlumotga koʻra, bu voqea 819-yilda, Maʼmun Bagʻdodga kelgan yili sodir boʻlgan^[8]. Maʼmunning oʻzi ham moʻtazilaga moyil boʻlib, bu taʼlimot ortodokslik va Aliylar oʻrtasidagi moʻtadil muqobillikni ifodalab, bir vaqtning oʻzida xalifaning diniy ishlarga rahbarlik qilishda imom sifatidagi vakolatini tasdiqlagan^[9]. 827-yilda xalifa oʻzining Qurʼon yaratilganiga ishonuvchi markaziy moʻtazila aqidasiga eʼtiqod qilishini eʼlon qilgan^[10]. 833-yil Maʼmun hukmronligining oxiriga kelib, Ibn Abu Duod xalifaning yaqin odamiga aylandi. Oʻlim toʻshagida yotgan Maʼmun ukasi va vorisi Muʼtasimga Ibn Abu Duodni maslahatchilari qatoriga kiritishni tavsiya qildi^[11].

Muʼtasim hukmronligi ostida bosh qozilik faoliyati

Muʼtasim taxtga oʻtirgandan soʻng, akasining maslahatiga amal qilib, Ibn Abu Duodni ustozi Yahyo ibn Aktamning oʻrniga bosh qozi etib tayinladi. Muʼtasim hukmronligi davrida (h. 833–842) Ibn Abu Duod yirik siyosiy va iqtisodiy taʼsirga ega boʻlib, xalifa toʻliq uning taʼsiri ostida ekanligi, xalifaning na davlat, na shaxsiy ishi Ibn Abu Duodning maslahatisiz amalga oshirilmagani aytiladi. U davlat boshqaruvidagi asosiy raqibiga aylangan vazir Muhammad ibn az-Zayyat bilan ziddiyatga borishga majbur boʻlgan boʻlsa-da, yuqori martabali amaldorlardan biri boʻla oldi^[12].

Mihna sodir boʻlgan mashhur shaharlar koʻrsatilgan xarita

Muʼtasim davrida moʻtazila davlatning rasmiy aqidasi sifatida saqlanib qolgan. Maʼlumotlarga koʻra, moʻtazilani qoʻllash uchun yangi xalifada Maʼmun kabi shaxsiy gʻayrat boʻlmagan, shunga qaramay, goʻyoki Ibn Abu Duodning taʼsiri tufayli akasining diniy siyosatini davom ettirgan. Bosh qozi Qurʼon yaratilgan degan taʼlimotga rioya qilishni taʼminlash uchun qozi inkvizitsiya yoki mihnani davom ettirdi. Maʼmun oʻlimidan atigi toʻrt oy oldin boshlangan mihna amaldorlar, qozilar va olimlardan Qurʼonning tabiatiga oid eʼtiqodlari boʻyicha sinovdan oʻtishlarini talab qildi. Joriy qilingan qoidaga amal qilishdan bosh tortgan shaxslar ishdan boʻshatilgan, hibsga olingan yoki qiynoqqa solingan. Bu davrda mihna qurbonlari orasida hanbaliy fiqh mazhabining asoschisi Ahmad ibn Hanbal ham bor edi. Uni Ibn Abu Duod sud qilgan va ortodoks e’tiqodini saqlab qolgani uchun qamchilangan. Ibn Abu Duod, shuningdek, xalifalikning turli shaharlariga bir necha oʻziga oʻxshagan qozilar tayinlanishini nazorat qilgan. Ular oʻz vakolatlari doirasida mihnani xuddi shunday joriy qilganlar^[13].

Ibn Abu Duod mihnani nazorat qilishdan tashqari, saroyda oʻz vaqtini moʻtadillik va rahm-shafqat bilan obroʻ qozonish, Muʼtasimning gʻazabiga duchor boʻlgan odamlarni jazodan qutqarish uchun bir necha marta shafoat qilish va xalifaning turli homiylari uchun iltifotlarni taʼminlash bilan vaqt oʻtkazdi^[14]. Shu bilan birga, xalifalikning moliyaviy ishlarida ham muhim rol oʻynagan. Jumladan, qoʻl ostidagi xodimlari, 838-yilda Amoriy yurishi paytida oʻljalarni taqsimlashni nazorat qilgan. Aytishlaricha, Xurosonda sugʻorish kanali loyihasini ham amalga oshirgan va Bagʻdodda sodir boʻlgan katta yongʻindan soʻng Ibn Abu Duod xalifani jabrlangan fuqarolarga yordam berish uchun besh million dirham tarqatish vazifasini ishonib topshirishga ishontira olgan^[15]. Ibn Abu Duod 836-yilda yangi poytaxt Samarraga koʻchib oʻtishda ishtirok etgan. U yerdagi markaziy shahardan yer olgan^[16]. 840-yilda sharmanda qilingan general Afshinning bidʼat sudiga raislik qilgan^[17].

Votiq hukmronligi davri

Ibn Abu Duod Muʼtasimning oʻgʻli va vorisi Votiq (h. 842–847) davrida ham siyosiy taʼsiri jihatidan kuchli boʻlib qoldi. Votiq ham xuddi avvalgiday Qurʼon yaratilgan degan taʼlimotni davom ettirdi. Muʼtasim hukmronligining katta qismida mihna yengil amalga oshirilgan edi. Ibn Abu Duad va u bilan ittifoqdosh qozilar xalifa hayotining soʻnggi yilida oʻz faoliyatini kuchaytirgan^[18]. Votiqning taxtga kelishi bilan yangi xalifa mihnaning koʻlamini oshirishni buyurdi va inkvizitsiya tarafdorlarining shiddat bilan davom etishlarini maʼqulladi. Votiq hukmronligining boshida Ibn Abu Duod Bagʻdodga mihnani qoʻllab-quvvatlovchi bir qancha yangi qozilar tayinlab, viloyatlarda muxolif deb hisoblangan shaxslarga nisbatan taʼqiblar sezilarli darajada oshdi. 845-yilda mihna hatto Vizantiyaliklar qoʻlida boʻlgan musulmon mahbuslar uchun ham joriy qilindi. Ibn Abu Duod mahbuslarning Qurʼonning yaratilishi boʻyicha fikrlarini aniqlash uchun oʻz vakilini yubordi va faqat uni qoʻllab-quvvatlaganlarni ozod qilib, qoʻllamaganlarni Vizantiya qamoqxonalarida qoldirdi^[19].

Votiqning Qurʼon yaratilgan degan eʼtiqodga sodiqligi oxir-oqibatda anʼanaviy qarama-qarshilikni keltirib chiqarib, 846-yilda Bagʻdodda rejalashtirilgan xalq qoʻzgʻoloni koʻtarilishiga sabab ham boʻldi. Qoʻzgʻolon rejasi oldindan oshkor boʻlib, qoʻzgʻolon boshligʻi Ahmad ibn Nasr al-Xuzoiy hibsga olingan va Samarradagi Votiq saroyiga yuborilgan. Fitnachilar u yerda Qurʼonning tabiatiga oid eʼtiqodlari haqida soʻroq qilingan. Ahmadning soʻroq paytidagi soʻzlari Votiqni gʻazablantirdi. Ibn Abu Duod uni oʻldirishni istamaganiga qaramay, mahbusni shaxsan xalifa va uning askarlari qatl qildilar. Ahmadning omma oldidagi oʻlimi Bagʻdodda xalifaning diniy siyosatiga qarshi populistik tashviqotni yanada kuchaytirdi. Ahmad tez orada ortodoks diniy qarashlar tarafdorlari tomonidan shahidga aylantirildi^[20].

Votiq davrida Ibn Abu Duod va vazir Ibn az-Zayyot oʻrtasidagi raqobat davom etdi. 843—8444-yillarda davlat byurokratiyasiga qarshi umumiy tazyiq vaqtida Ibn az-Zayyot bosh qozi va boshqa shikoyat (mazalim) sudyasi mansabdorlariga nisbatan chora koʻradi. Natijada ular tergov qilinib, qamoqqa olinadi. Tergov jarayonlariga Isʼhoq ibn Ibrohim al-Musʼabiy raislik qilgan va ular omma oldida sazoyi qilinib, qattiq muomala qilingan^[21].

Mavqeining yoʻqotilishi va oʻlimi

847-yilda Votiq vafot etgach, Ibn Abu Duod xalifaning o‘rniga kim tayinlanishi kerakligini aniqlash uchun Ibn az-Zayyat va boshqa yuqori martabali amaldorlar bilan kengash tuzib, oxir-oqibat Votiqning ukasi Ja’far tanlandi. Ibn Abu Duod nomzodga Mutavakkil xalifalik unvonini berib, xalifalikka tayinladi^[22].

Mutavakkil hukmronligi (h. 847–861) Muʼtasim va Votiq siyosatidan sezilarli darajada voz kechildi. Yangi xalifa o‘zidan oldingi ikki davlat hukumatlarida yuqori mavqega ega boʻlgan amaldorlarni yo‘q qilishga ahd qildi. O‘z hukmronligining dastlabki yillarida bu kishilarning ko‘pini, jumladan Ibn az-Zayyat va qoʻmondon Itaxni ham o‘ldirishga yoki hokimiyatdan chetlatishga muvaffaq bo‘ldi. Mutavakkil avvalgi xalifalarning diniy siyosatidan uzoqlashishga qaror qilib, Qurʼon yaratilganmi yoki yaratilmaganmi degan bahslarga chek qoʻyishni afzal koʻrdi. Yangi xalifa anʼanachilik tarafdori boʻlmasa-da, asta-sekin moʻtaziladan voz kechib, mihnaga chek qoʻydi. Natijada 833-yildan beri amal qilgan aqidaviy tuzumga chek qoʻyildi^[23].

Yangi xalifa dastlab viloyat shaharlariga yangi qozilar tayinlashda davom etgan Ibn Abu Duodga qarshi hech qanday chora koʻrmadi^[24]. Biroq Mutavakkil taxtga oʻtirganidan bir yil oʻtmay, bosh qozi insultni boshdan kechirdi. Bu esa Ibn Abu Duodda qisman falajlik keltirib chiqardi va oʻgʻli Muhammad otasining vazifalarini bajarishga majbur boʻldi. Muhammad otasiga qaraganda kamroq taʼsirga ega edi. Mutavakkil keyingi bir necha yil davomida moʻtaziliylarga qarshi dushmanona qadamlar qoʻyib, Ibn Abu Duodning bir qator qozilarini lavozimidan chetlatgach, oilaning obroʻsi pasayib ketdi^[25].

851-yil oxirida Mutavakkil Ibn Abu Duodni hokimiyatdan butunlay chetlatishga qaror qildi va Muhammadni ham mazalim mahkamalaridagi lavozimlaridan mahrum qildi. Shuningdek, xalifa Ibn Abu Duod va uning oilasiga tegishli mulklarni tortib olish va yoʻq qilishni, Muhammad va ukalarini qamoqqa tashlashni buyurdi. Shu bilan birga, xalifa mihnani tugatish uchun qatʼiy choralar koʻrdi. Ibn Abu Duodning oʻrniga Yahyo ibn Aktam qaytadan bosh qozi etib tayinlandi. Ibn Abu Duod tayinlagan yana bir qancha qozilar esa ishdan boʻshatildi. Xalifa Ahmad ibn Hanbal bilan ham yarashishga harakat qildi. Ahmad ibn Nasrning jasadini namoyish qilishni bekor qildi. Nihoyat, 852-yil mart oyida inkvizitsiya aybi bilan ushlab turilgan barcha mahbuslarni ozod qilishni buyurib, bu bilan asosan mihna davriga yaqinlashdi^[26].

Ibn Abu Duod bosh qozilikdan ketgach, bor-yo‘g‘i uch yil yashadi. 854-yil iyun oyida oʻgʻli Muhammad vafotidan yigirma kun oʻtib, vafot etdi^[27].

Merosi va baho berilishi

Moʻtazilaning siyosiy jihatdan tanazzulga uchrashi va ortodoks eʼtiqodning gʻalabasi bilan Ibn Abi Duod aqidaviy eʼtiqodi va mihna davridagi taʼqibi tufayli tanqid qilindi. Sunniy mualliflar koʻpincha unga nisbatan dushmanliklarini yashirishmagan va uning lavozimdagi faoliyati haqida qattiq hukm chiqarganlar^[28]. Ayniqsa, 834—835-yillarda Ahmad ibn Hanbalning sudlanishi va qamchilanishi, bunda Ibn Abi Duod katta rol oʻynagani qoralangan. Ahmadning oʻzi Ibn Abu Duodni Alloh taoloning kofiri (kofirun billoh al-azim)“^[29] va „odamlarning bilim (ilm) va ilmdagi (kalom) eng johilidir“^[30], degan fikrlarni bildirgan. Keyingi manbalarda Ahmad nodon mutaassib qarshisida an’anachilik g‘oyasini qahramonlarcha himoya qilayotgandek tasvirlangan^[31]. Ibn Abu Duod bilan aloqador shaxslar ham uning oʻlimidan soʻng vaqti-vaqti bilan kamsitishlarga duch kelishgan. Chunki xalifa Mu’tazz (h. 866–869) Ibn Abu Duodga aloqador deb koʻrilgan sakkiz kishini qozilikka tayinlashni bekor qilib, ularni Bagʻdodga surgun qilgan^[32].

Ibn Abu Duod diniy siyosati va faoliyati uchun qoralangan boʻlsa, bir vaqtning oʻzida ilmliligi va marhamati bilan birga bagʻrikeng va insonparvarligi bilan ham manbalarda maqtovga sazovor boʻlgan. Koʻplab maʼlumotlarda bosh qozi murosa va saxovatli odam sifatida tasvirlangan. U tez-tez qon toʻkilishining oldini olish maqsadida xalifalar va ularning raqiblari oʻrtasidagi kelishmovchiliklarni hal qilishda nuhim rol oʻynagani ham eʼtirof etilgan. Ibn Abu Duod mahoratli shoir sifatida ham tanilib, turli shoir va adabiyotchilarga homiylik qilgan. Ibn Abu Duod, ayniqsa, moʻtazila va yozuvchi Johiz bilan aloqador boʻlib, Johiz oʻzining kamida bitta asarini homiysiga bagʻishlab, unga anʼanachilarga qarshi foydalanish uchun diniy dalillarni taqdim etgan^[33].

Soʻnggi paytlarda baʼzi zamonaviy olimlar Ibn Abu Duodning Muʼtasim va Votiq davrida mihnani saqlab qolishdagi roli manbalarda oshirib yuborilgan boʻlishi mumkinligini taʼkidlashgan. Toyib al-Hibriyning fikricha, moʻtaziladan voz kechilgandan soʻng xalifalikda ortodoks eʼtiqodlarning bosqichma-bosqich tiklanishi bilan ortodoks anʼanachilar xalifaning mihnani rivojlantirishdagi rolini muhokama qilishga ehtiyoj boʻlmagan. Natijada xalifalar qaytadan moʻtazila va inkvizitsiya tarafdorlari, hatto ochiq muxoliflar sifatida tasavvur qilinib, bularning aybi Ibn Abu Duod zimmasiga yuklatilgan^[34]. Sunniy manbalarida bosh qozini „juda yomon koʻrgan shaxs“ deya taʼriflagan Muhammad Qosim Zamon ham Muʼtasim va Votiqlar ortodoks eʼtiqoddagilar mihnani qonuniylashtirishda Maʼmun siyosatini davom ettiruvchilar sifatida tasvirlangan. Inkvizitsiya xalifalar emas, balki ularga boʻysunuvchi amaldor mahsuli degan gʻoyani ilgari surgan anʼanachilik tarafdorlari ishning maʼnaviy holatini isbotlashga va xalifalar aybini yengillashtirishga harakat qilishgan^[35].

Manbalar

1. Rahman, Zameelur „Answers to Doubts over the 'Aqidah of Imam Abu Hanifah“ (en). Darul Ma'arif (2014-yil 1-mart). — „"...his major enemies besides the ruling elite were some scholars of the Hanafi school, in particular the judge Ahmad ibn Abi Dawud"“. Qaraldi: 2020-yil 23-dekabr.
2. Al Baghdadi, Tarikh Baghdad 15:518
3. Tillier, Mathieu (2009-12-05), „I - Le grand cadi“, Les cadis d'Iraq et l'État Abbasside (132/750-334/945), Études arabes, médiévales et modernes, Beyrouth: Presses de l’Ifpo, 426–461-bet, ISBN 978-2-35159-278-6, qaraldi: 2020-06-13
4. Hurvitz 2002, ss. 123–24.
5. Zetterstéen & Pellat 1960, s. 271; Ibn Khallikan 1871, ss. 61–62, 70–71.
6. Fück 1997, s. 289.
7. Patton 1897, s. 55; Ibn Khallikan 1871, s. 62.
8. Zetterstéen & Pellat 1960, s. 271; Ibn Khallikan 1871, s. 65.
9. Kennedy 2004, ss. 161–62.
10. Patton 1897, s. 52; Al-Tabari 1985–2007, v. 32: pp. 176-77.
11. Hurvitz 2002, s. 124; Zetterstéen & Pellat 1960, s. 271; Al-Tabari 1985–2007, v. 32: pp. 229-30; Ibn Khallikan 1871, s. 65.
12. Hurvitz 2002, ss. 123–25; Zetterstéen & Pellat 1960, s. 271; Patton 1897, s. 55; Ibn Khallikan 1871, ss. 62, 66, 69; Tillier 2009, p. 426-461; Turner 2010, s. 90.
13. Hinds 1993, ss. 3–4; Hurvitz 2002, ss. 123 ff.; Patton 1897, ss. 56 ff., 89 ff..
14. Zetterstéen & Pellat 1960, s. 271; El-Hibri 2001, s. 48; Ibn Khallikan 1871, ss. 62–64, 68–69.
15. Hurvitz 2002, s. 125.
16. Northedge 2008, s. 114.
17. Al-Tabari 1985–2007, v. 33: pp. 185 ff..
18. Hurvitz 2002, s. 126; Hinds 1993, s. 4. Both authors speculate that the mihnah may have been intensified after al-Mu'tasim entered his final illness and withdrew from politics.
19. Hurvitz 2002, s. 126; Hinds 1993, s. 4; Al-Tabari 1985–2007, v. 34: pp. 38-43.
20. El-Hibri 1999, ss. 121–22; Hinds 1993, s. 4; Al-Tabari 1985–2007, v. 34: pp. 26-35.
21. Al-Tabari 1985–2007, v. 34: pp. 8-11. Turner 2010, ss. 90–91, notes that al-Tabari's account of this episode is somewhat cryptic.
22. Al-Tabari 1985–2007, v. 34: pp. 61-64; Zetterstéen & Pellat 1960, s. 271. Turner 2010, ss. 91–93, notes that al-Ya'qubi has an account of al-Mutawakkil's accession that significantly differs from al-Tabari's, and provides a comparison of the two versions.
23. Kennedy 2004, ss. 167–68; Turner 2010, ss. 90 ff.; Melchert 1996, s. 322.
24. Melchert 1996, s. 321.
25. Turner 2010, s. 95; Melchert 1996, ss. 321–25; Ibn Khallikan 1871, ss. 66, 69–70; Al-Tabari 1985–2007, v. 34: p. 75.
26. Turner 2010, ss. 95–98; Melchert 1996, ss. 325–26; Hinds 1993, ss. 4–5; Zetterstéen & Pellat 1960, s. 271; Ibn Khallikan 1871, s. 70; Al-Tabari 1985–2007, v. 34: pp. 116-19.
27. Turner 2010, s. 95; Zetterstéen & Pellat 1960, s. 271; Ibn Khallikan 1871, ss. 70–71 (giving an exact death date of June 23, 854); Al-Tabari 1985–2007, v. 34: pp. 129, 131.
28. Zetterstéen & Pellat 1960, s. 271.
29. El-Hibri 1999, s. 111.
30. Zaman 1997, s. 113.
31. Zaman 1997, s. 112; Patton 1897, s. 56.
32. Melchert 1996, s. 332; Al-Tabari 1985–2007, v. 35: p. 143.
33. Zetterstéen & Pellat 1960, s. 271; El-Hibri 2001, s. 48; Patton 1897, s. 56; Ibn Khallikan 1871, ss. 62–64, 68–69. El-Hibri considers the positive portrayal of Ibn Abi Du'ad's character in the sources to be direct proof that the characterization of the chief judge as the prime instigator of the mihnah is propaganda.
34. El-Hibri 1999, ss. 124–26.
35. Zaman 1997, s. 112.

Adabiyotlar

• Fück, J. W. (1997). "Iyad". The Encyclopedia of Islam, New Edition, Volume IV: Iran–Kha. Leiden and New York: BRILL. 289 b. ISBN 90-04-05745-5. http://referenceworks.brillonline.com/entries/encyclopaedia-of-islam-2/iyad-SIM_3714.
• El-Hibri, Tayeb (2001). "The Image of al-Wathiq: A Riddle of Religious and Historical Significance". Quaderni di Studi Arabi 19: 41–60.
• El-Hibri, Tayeb. Reinterpreting Islamic Historiography: Harun al-Rashid and the Narrative of the 'Abbasid Caliphate. Cambridge: Cambridge University Press, 1999. ISBN 0-521-65023-2.
• Hinds, M. (1993). "Mihna". The Encyclopedia of Islam, New Edition, Volume VII: Mif–Naz. Leiden and New York: BRILL. 2–6 b. ISBN 90-04-09419-9. http://referenceworks.brillonline.com/entries/encyclopaedia-of-islam-2/mihna-COM_0732?s.num=10.
• Hurvitz, Nimrod. The Formation of Hanbalism: Piety into Power. New York: Routledge, 2002. ISBN 0-7007-1507-X.
• Ibn Khallikan, Shams al-Din Abu al-Abbas Ahmad ibn Muhammad. Ibn Khallikan's Biographical Dictionary, Vol. I, Trans. Bn. Mac Guckin de Slane, Paris: Oriental Translation Fund of Great Britain and Ireland, 1871.
• Kennedy, Hugh. The Prophet and the Age of the Caliphates: The Islamic Near East from the Sixth to the Eleventh Century, Second, Harlow: Pearson Longman, 2004. ISBN 0-582-40525-4.
• Melchert, Christopher (1996). "Religious Policies of the Caliphs from al-Mutawakkil to al-Muqtadir: AH 232-295/AD 847-908". Islamic Law and Society 3 (3): 316–342. doi:10.1163/1568519962599069.
• Northedge, Alastair. The Historical Topography of Samarra: Samarra Studies I. London: The British School of Archeology in Iraq, 2008. ISBN 9780903472227.
• Patton, Walter M.. Ahmed ibn Hanbal and the Mihna: A Biography of the Imam Including An Account of the Mohammedan Inquisition Called the Mihna, 218-234. Leiden: E. J. Brill, 1897.
• Al-Tabari, Abu Ja'far Muhammad ibn Jarir. The History of Al-Ṭabarī.. Albany, NY: State University of New York Press, 1985–2007.
• Tillier, Mathieu. (2009). Les cadis d’Iraq et l’État abbasside (132/750-334/945). Damascus: Institut français du Proche-Orient, 2009. ISBN 978-2-35159-028-7.
• Turner, John P. (2010). "The End of the Mihna". Oriens 38: 89–106. doi:10.1163/187783710X536671. http://booksandjournals.brillonline.com/content/journals/10.1163/187783710x536671;jsessionid=1ndtcph4mor7u.x-brill-live-03. Qaraldi: March 29, 2016.Ahmad ibn Abu Duod]]
• Zaman, Muhammad Qasim. Religion and Politics Under the Early 'Abbasids: The Emergence of the Proto-Sunni Elite. Leiden: Brill, 1997. ISBN 90-04-10678-2.
• "Ahmad b. Abi Du'ad". The Encyclopedia of Islam, New Edition, Volume I: A–B. Leiden and New York: BRILL. 1960. 271 b. ISBN 90-04-08114-3. http://referenceworks.brillonline.com/entries/encyclopaedia-of-islam-2/ahmad-b-abi-duad-SIM_0391.

Oldingisi Yahyo ibn Aktam

Abbosiylar xalifaligining bosh qozisi 833–848

Keyingisi Muhammad ibn Ahmad ibn Abu Duod (Vazifani vaqtincha bajaruvchi)