From Wikipedia, the free encyclopedia
Vodiy nilufari (Convallaria majalis)[1] baʼzan vodiy nilufar deb yoziladi, – bahorda gulbarglarida paydo boʻladigan shirin xushboʻy hidi, osilgan, qoʻngʻiroq shaklidagi oq gullari bilan ajralib turuvchi oʻrmon gulli oʻsimligi. U Osiyo va Yevropaning Shimoliy yarim sharida oʻsadi, ammo Shimoliy Amerikaning baʼzi qismlarida odatda invaziv hisoblanadi[2][3]. Convallaria majalis( var. montana) Amerikada vodiy nilufari sifatida ham tanilgan, vatani Shimoliy Amerika[4][5].
Yurak glikozidlarining (kardenolidlar)yuqori kontsentratsiyasi tufayli odamlar va boshqa hayvonlar tomonidan isteʼmol qilinganda juda zaharli hisoblanadi[6][7].
Boshqacha nomlari ham mavjud bular: may qoʻngʻirogʻi, xonimning koʻz yoshlari va Maryamning koʻz yoshlari kiradi. Uning fransuzcha nomi, muguet, baʼzan gulning hidiga taqlid qilib parfyumeriya yaratuvchi lar tomonidan atir nomi sifatida foydalaniladi. Zamonaviy Angliyada oʻsimlik qoʻl uchun malham (qoʻllarning ogʻrigʻi uchun malham yaratish uchun ishlatilgani uchun) yoki Apollinaris (Apollon tomonidan kashf etilgan afsonaga koʻra) sifatida tanilgan[8].
Convallaria majalis – koʻp yillik oʻt oʻsimlik hisoblanib, koʻpincha rizomlar deb ataladigan er osti poyalarini atrofga tarqatib katta koloniyalarni hosil qiladi. Yozda stolonlarning uchlarida yangi toʻgʻri kurtaklar hosil boʻladi,[9] bu tik turuvchi novdalar koʻpincha pips deb ataladi.[10] Ular bahorda oʻsib, er ostidagi boshqa kurtaklar bilan bogʻlanib yangi bargli kurtaklar hosil qiladi. Boʻyi 15–30 centimetr (6–12 in) gacha oʻsadi, bir yoki ikkita bargi odatda 10–25 centimetr (4–10 in)gacha boradi gullaydigan poyalari ikki barg va poya choʻqqisida besh-oʻn besh guldan iborat novdasi bor.
Gullar soni oltita oq ranga (kamdan-kam pushti rangga) ega boʻlib, qoʻngʻiroq shaklini hosil qilishi uchun tagidan birlashtirilgan, diametri 5–10 millimetr (0.2–0.4 in)va yoqimli hidga ega asosan kech bahorda gullaydi Shimoliy yarim sharda iliq qishda mart oyining boshlaridayoq gullay boshlaydi. Meva kichik apelsin shaklida qizil rangda diametri 5–7 millimetr (0.2–0.3 in) bir necha yirik oq rangdan jigarranggacha boʻlgan urugʻlari mavjud boʻlib, ular quriydigan shaffof shaffof dumaloq munchoqlar shaklida boʻladi.[11]
APG III tizimida tip Asparagaceae oilasiga , Nolinoideae kichik oilasiga (ilgari Ruscaceae oilasi[12]) kiritilgan. Ilgari u oʻzining Convallariaceae oilasiga va koʻplab lilioid monokotlar singari, bundan oldin Liliaceae nilufar oilasiga kiritilgan edi.
Baʼzan oʻsimlikshunos olimlar tomonidan alohida turlar yoki kichik avlodlar sifatida ajratilgan uchta nav mavjud.[13][14]
Convallaria transcaucasica baʼzi rasmiy idoralar tomonidan alohida tur sifatida tan olingan, ilgari Convallaria japonica deb nomlangan tur endi Ophiopogon japonicus deb nomlanadi.[15]
Convallaria majalis Yevropada tugʻilgan boʻlib, u Oʻrta er dengizi va Atlantika qirgʻoqlaridan qochadi.[17] Sharqiy nav, C. majalis var. keiskei Yaponiya va Sharqiy Osiyoning baʼzi qismlarida uchraydi. C. majalisning cheklangan mahalliy aholisi bor. montana (sinonimi C. majuscula) Sharqiy Qoʻshma Shtatlarda uchraydi.[18] Biroq, Amerika navining mahalliy maqomi haqida baʼzi munozaralar mavjud.[19]
Koʻpgina koʻp yillik gulli oʻsimliklar singari, C. majalis ham jinsiy hujayralar qoʻshilishi natijasida hosil boʻlgan vegetativ yoʻl bilan va urugʻ orqali jinssiz nasl berish orqali ikki tomonlama koʻpayish usullarini namoyon etadi.[20]
Convallaria majalis – qisman salqin va issiq yozni afzal koʻradigan mezofil tipidagi oʻsimlik. U loyli yoki qumli va kislotali va oʻrtacha ishqorli[21], yaxshisi koʻp miqdorda chirindi boʻlgan tuproqlarni afzal koʻradi. Qirollik bogʻdorchilik jamiyati bir oz gidroksidi mavjud tuproqlar eng maqbul ekanligini taʼkidlaydi. Bu togʻlarda 1,500 metr (4,900 ft) tagacha yashaydigan Yevroosiyo va dengiz osti turi balandlik.[22]
Convallaria majalis baʼzi kuya va kapalak (Lepidoptera) turlarining lichinkalari, shu jumladan kulrang chigitlar tomonidan oziq-ovqat oʻsimlik sifatida isteʼmol qilinadi. Lilioceris merdigera barg qoʻngʻizining kattalari va lichinkalari kardenolid moddalarga bardosh bera oladi shuning uchun gulning barglari bilan oziqlanadi.[23]
Convallaria majalis oʻzining xushboʻy gullari va soyali joylarda tuproqni qoplab oʻsish qobiliyati tufayli bogʻlarda keng yetishtiriladi. Qirollik bogʻdorchilik jamiyatining bogʻdagi xizmatlari uchun mukofotiga sazovor boʻldi.[24][25] Qulay sharoitlarda u katta koloniyalar hosil qilib oʻsishi mumkin.
Koʻplab tur va navlari mavjud jumladan, qoʻsh gulli, atirgul rangli gullar, rang-barang barglari va odatdagi turlardan balandroq oʻsadigan navlari etishtiriladi.[15]
Anʼanaga koʻra, Convallaria majalis poʻlat qozonlarda oʻstiriladi va qish oylarida ham qozon oʻsimliklari boʻlib qolaveradilar, koʻchirilgan gullar uchun qozonlar kerak boʻladi.[26]
Taxminan 38 xildagi yurak glikozidlari (kardenolidlar) mavjud – odamlar yoki hayvonlar tomonidan isteʼmol qilingan taqdirda juda zaharli. Jumladan oʻsimlikda uchrovchi moddalar[6][7][27]:
Vodiy nilufarining hidi, xususan, burjuon ligandlari sutemizuvchilar spermasini oʻziga jalb qiladi deb oʻylangan.[28] 2003-yilda ushbu hodisaning kashfiyoti hidni qabul qilish boʻyicha tadqiqotlarga turtki boʻldi[29], ammo 2012-yilgi tadqiqot shuni koʻrsatdiki, buning oʻrniga yuqori konsentratsiyalarda burjuonlar spermani suzishni ragʻbatlantirishda progesteron roliga taqlid qilishgan (xemotaksis), bu hidni qabul qilish bilan bogʻliq boʻlmagan jarayon.[30]
Oʻsimlikning barcha qismlari juda kuchli zaharli, shu jumladan qizil mevalar bolalar uchun chiroyli koʻrinadi.[6][7][31] Agar oʻsimlik isteʼmol qilinsa qorin ogʻrigʻi, koʻngil aynishi, qusish va yurak urishining buzilishiga olib kelishi mumkin.[27]
1956-yilda fransuz firmasi Dior Kristian Diorning sevimli guli boʻlgan vodiy nilufarini taqlid qiluvchi xushboʻy hid ishlab chiqardi. Bu atir Diorissimo Edmond Roudnitska tomonidan ishlab chiqilgan.[32] Oʻshandan beri uning hidi qayta ishlangan boʻlsa-da, u klassik ifor hisoblanadi.[32][33]
Gulning hidiga taqlid qiluvchi yoki unga asoslangan boshqa parfyumlar qatoriga Genri Robertning Muguet de Bois (1936),[34] Penhaligonning Lily of the Valley (1976),[32] va Olivia Giacobetti ning En Passant (2000) kiradi.[32]
Nilufar toʻylarda ishlatish uchun[35] juda qimmat boʻlishi mumkin.[36] Vodiy nilufari shahzoda Uilyam va Ketrin Middltonning toʻyida kelin guldastasi uchun foydalanilgan.[36][37] Vodiy nilufar, Monako knyaginyasi Greys Kelly toʻyda ishlatgan kelin guldastasida foydalanish uchun tanlangan gul edi.
20-asr boshlarida Fransiyada 1-may Xalqaro ish kunida (shuningdek, La Fête du Muguet (Vodiy nilufar kuni) deb ataladi) mehnat tashkilotlari va xususiy doʻkonlarda bahor ramzi sifatida savdo soligʻisiz sotish anʼanaga aylangan.[38]
Vodiy nilufari Xelstonda (Kornuoll, Buyuk Britaniya) Oʻsimliklar kunida (har yili 8-may, Moʻynali raqsga) yozning kelishini ifodalaydi. Kornuoll atrofidagi ibodatxonalarda (Xelston yaqinidagi Cadgwith shahridagi Flora kunida) „Vodiy nilufari“ deb nomlangan qoʻshiq ham mavjud qoʻshiq, Tennessee shtatining Nashvill shahridagi Fisk universitetining yubiley qoʻshiqchilaridan kelgan[39].
Oʻsimlik asrlar davomida xalq tabobati uchun foydalanilgan.[40] Robert Lui Stivensonning „Oʻgʻirlab ketilgan“ romanida "Vodiy nilufari "ga ishora bor, u "podagraga qarshi vosita ", „yurakni tinchlantiradi xotirani mustahkamlaydi“ va „nutqni tiklaydi“ ''duduqligi borlar" uchun foydali deb aytgan.[41] Vodiy nilufarining inson kasalliklarini davolashda dorivor maqsadlarda yaxshi samara berishi haqida ilmiy dalillar yoʻq[6][27].
Vodiy nilufari Yugoslaviyaning milliy guli hisoblanar edi[42]. Bu gul 1967-yildan boshlab Finlandiyaning ham milliy guliga aylandi[43].
„Gullar tilida“ vodiy nilufari baxt quvonchning qaytishini anglatadi[35].
„Vodiy nilufari“ nomi, baʼzi boshqa Yevropa tillaridagi eski afsonalarda „ Qoʻshiqlar qoʻshigʻi“ 2:1 tilga olingan „vodiylar nilufari“ (baʼzan „vodiy nilufari“ deb ham tarjima qilinadi) iborasiga ishora boʻlsa kerak. (שׁוֹשַׁנַּת הָעֲמָקִים).[44] Yevropa oʻsimlikshunos olimlari bu iborani oʻsimlik turiga nisbatan qoʻllashni nisbatan kechroq 16-asr[45] yoki 15-asrlarda boshlashgan.[46] Convallaria atamasi (Karl Linney tomonidan nomlangan), shvedcha liljekonvalj soʻzi lilium convallium atamasiga mos keladi.
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
