Turk adabiyoti
From Wikipedia, the free encyclopedia
Turk adabiyoti; Ular turk tilida ishlab chiqarilgan og'zaki va yozma matnlardir. Turkiyada taraqqiy etgan turk tilining dastlabki mahsulotlari XIII asr oxiri XIV asr boshlariga toʻgʻri keladi[1]. XIX asrgacha Eron-Islom sivilizatsiyasi doirasida taraqqiy etgan turk adabiyoti mahsulotlari xalq adabiyoti va devon adabiyoti kabi turli jihatlari bilan ikki sohada rivojlandi[2]. Fors adabiyoti taʼsirida yaratilgan mumtoz adabiyot deb atalgan devon adabiyoti Usmonlilar saroyida hukmronlik qilgan boʻlsa, xalq orasida ogʻzaki ijod uzoq vaqt davom etgan.
![Thumb image](http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/cb/Ozan.jpg/220px-Ozan.jpg)
XIX asrda Tanzimat davri bilan turk adabiyotida Sharqning taʼsiri susayib, uning oʻrnini Gʻarb adabiy unsurlari egallay boshladi. Bu davrda turk yozuvchilari, ayniqsa, fransuz adabiyotidan ta'sirlangan. Turk adabiyoti roman janri bilan ilk bor XIX asrda Tanzimat davrida tanishgan va mualliflik huquqi va tarjimalar bilan bu yoʻnalishga moyil boʻla boshlagan[2]. Turk adabiyotining Gʻarb taʼsirida rivojlangan ikkinchi va kollektiv harakati 1895-yili “Servet-i Fununun” jurnalida toʻplangan yosh yozuvchilar boshchiligidagi “Adabiyot-i Cedide” harakati edi. Tanzimat davri adiblari vatan muammolari bilan qiziqqan bo‘lsalar, vatan, millat muhabbati kabi mavzular ustida ish olib, xalq tushunadigan tilda yozishga harakat qilib, xalqni tarbiyalashni maqsad qilganlar. ziyolilarga chorlab san'at tamoyilini o'zlashtirgan Edebiyat-i Cedide og'ir tilni, nafis va badiiy ifodani o'zlashtirdi.Shu sababdan soddalashtirishga intilayotgan yozma tilni og'irlashtirganlikda ayblandi. Tanzimatning boshidan beri. 1908-yil inqilobidan keyin XIXasr oxiri va XX asr boshlarida milliy uygʻonish taʼsirida II. Konstitutsiyaviy monarxiya davrida turkiyni chet tillar ta’siridan, xalqning mazmuni va mahalliy hayotidagi muammolaridan chiqarishga asoslangan Milliy adabiyot harakati vujudga keldi.
Og'zaki va yozma an'analar Usmonli monarxiyasi parchalanishidan biroz oldin bir-biridan ajralib turgan bo'lsa, bu ikki an'ana 1923-yildan keyin birinchi marta Respublika bilan birlashdi. Turkiyada jumhuriyat davrining birinchi davrida ham milliy adabiyot hukmron edi. Oshiq va darvesh adabiyoti modernizatsiya taʼsirida oʻz kuchini yoʻqotgan boʻlsa, devon adabiyoti 1928-yildagi alifbo inqilobi bilan lotin alifbosiga oʻtilishi, soʻngra 1928-yildagi alifbo inqilobi bilan oʻzgargan adabiy harakatlar bilan Usmonlilar davriga oid janr sifatida tark etildi. 1930-yillardagi til inqilobi . Milliy adabiyotga nisbatan milliy qarash keyingi davrda adabiyotda Anadoluchilik va xalqchilik sifatida namoyon bo'ldi[3][4]. Keyin II. Ikkinchi jahon urushi va urushning siyosiy oqibatlari bilan sotsializm va dehqonchilik harakati kuchaydi[5]. Hozirgi turk adabiyotida qissa, roman, tanqid, ocherk, she’riyat, teatr asarlari kabi deyarli barcha janrlar namunalari mavjud. Garchi u odatda modernistik yo'nalishda bo'lsa-da, postmodernizmning ta'siri ham kuchli ko'rinadi[6].