Termiz tumani

Termiz tumani — Surxondaryo viloyatidagi tuman. 1926-yil 29-sentabrda tashkil etilgan. Janubiy va gʻarbdan Afgʻoniston, sharqdan Tojikiston, shimolidan viloyatning Angor va Jarqoʻrgʻon, shimoli-gʻarbdan Muzrabot tumanlari bilan chegaradosh. Maydoni 0,86 ming km². Aholisi 78,6 ming kishi (2004). Tumanda 5 qishloq fuqarolar yigʻini (Pattakesar, Paxtaobod, Uchqizil, Xotinrabot, Yangiariq) bor. Markazi — Uchqizil qishlogʻi.^[1]

Termiz tumani
Термезский район

tuman
Tarkibida	Surxondaryo viloyati
Maʼmuriy markazi	Uchqizil
Rasmiy tillar	Oʻzbek
Vaqt mintaqasi	UTC+5
Xaritada
37°13′0.1″N 67°16′59.9″E

Tabiati

Termiz tumani respublikaning eng janubida, Termiz shahri yaqinida joylashgan. Tuman hududining sharqiy qismi Hisor togʻ tizmasining davomi Toʻyintogʻ, Kaykitogʻ va uning etaklari, Xotinrabot va Qiziriq choʻllari hamda uning davomi — Qoraqir, Uchqizil, Kattaqum massivi, Eski Termiz adirlari va qirlari bilan band. Bu yerlardan yaylov sifatida foydalaniladi. Janubiy va gʻarbi — Surxondaryoning Amudaryoga quyilgan qismi va Amudaryo, Surxondaryo sohillaridan iborat boʻlib, tuprogʻi taqir va shoʻrxok. Amudaryo, Qorasuv, Sherobod daryolari tuman hududi orqali oʻtadi. Foydali qazilmalardan neft topilgan. Tuprogʻi, asosan, och sargʻish qum aralash tuproq. Adir va soyliklarda (shimoli-gʻarbida) qoʻngʻir qum tuproq boʻlib, chirindisi ancha kam. Surxondaryo sohillarida toʻqay qoʻngʻir tuprogʻi va qum tuproq uchraydi. Oʻsimliklardan oq saksovul, cherkez, taroqbosh, yaltirbosh, yantoq; daryo boʻylarida yulgʻun, jiyda, terak, qiyoq, qamish; togʻlarning baland qismida betaga, daraxt va butalardan archa, yovvoyi mevali daraxtlar oʻsadi. Amudaryo vodiysida toʻqayzorlar bor.

Yovvoyi hayvonlardan daryo boʻylaridagi qamishzor va choʻllarda qirgʻovul, kaklik, tustovuq, quyon, jayra, boʻri, chiyaboʻri, tulki, yovvoyi mushuk uchraydi. Termiz tumani hududida Surxondaryo qoʻriqxonasi joylashgan.

Tumanda Zang kanali (Surxondaryodan suv oladi), Gʻalaba, AmuZang (Amudaryodan suv oladi) sugʻorish kanallari, Uchqizil suv ombori qurilgan. Iqlimi keskin kontinental. Iyul oyning oʻrtacha temperaturasi 31,4°, eng yuqori temperatura 48° ga yetadi. Yanvar oyining oʻrtacha temperaturasi 2,8°, eng past temperatura —21°. Tumanning janubi-sharqiy qismida „Afgʻon shamoli“ esadi va ekinlarga zarar yetkazadi. Vegetatsiya davri 226 kundan 266 kungacha. Yozda traning yuqoriligi, iliqissiq kunlarning uzoq davom etishi tumanda issiqsevar subtropik oʻsimliklar — ingichka tolali paxta, xurmo va hatto shakarqamish, apelsin, mandarin yetishtirishga imkon beradi.

Aholisi

Aholisi, asosan, oʻzbeklar (80,2%), shuningdek, turkman, tojik va boshqa millat vakillari ham yashaydi. 1 km² ga 91,4 kishi toʻgʻri keladi.

Iqtisodiyoti

Tuman xoʻjaligining asosiy tarmoklari — paxtachilik, gʻallachilik, chorvachilik, mevachilik, poliz va sabzavotchilik. Ingichka tolali paxta yetishtirish ilk bor Termiz tumanida sinab koʻrilgan. Tuman hududida Oʻzbekiston paxtachilik ilmiy tadqiqot institutining Surxondaryo filiali ishlab turibdi. Bu yerda seleksioner olimlar soʻnggi yillarda ingichka tolali serhosil va tezpishar paxta navlarini yaratmoqdalar. „Termiz 1“, „Termiz 16“, „Termiz 24“, „Termiz 31“, navlaridan yuqori hosil olinmoqsa. Tumandagi jami 599 korxonadan 92 tasi davlat va 507 tasi nodavlat korxonalardir.

Termiz tumanida 4 qoʻshma korxona, 14 aksiyadorlik jamiyati, 20 masʼuliyati cheklangan jamiyatlar va 339 sanoat, qurilish va boshqa korxonalar bor.

Tumandagi 13 ming ga sugʻoriladigan yerda dehqonchilik qilinadi, shundan 5400 ga yerga paxta, 5179 ga yerga gʻalla, 560,2 ga yerga sabzavot, 122,2 ga yerga kartoshka, 104 ga yerga poliz ekinlari ekiladi. 394 ga mevazor, 242 ga yer tokzor bilan band. Ihota daraxtzorlari, oʻrmonzorlar mavjud. Termiz tumanida 9 shirkat, 1858 fermer xoʻjaligi faoliyat koʻrsatadi, parrandachilik fabrikasi ishlab turibdi (2004).

Tumanda jami 24,6 ming qoramol (shu jumladan, 12,5 ming sigir), 39,6 ming qoʻy va echki, 329,7 ming parranda, 226 ot boqiladi (2003). Tuman hududidan temir yoʻl liniyasi oʻtgan. Tuman markazi (Uchqizil qishlogʻi) dan Termizga avtobuslar qatnovi yoʻlga qoʻyilgan.

2003/04 oʻquv yilida tumandagi 32 umumiy taʼlim maktabida 22,5 ming oʻquvchi, 2 kasbhunar kollejida 950 oʻquvchi taʼlim oldi. Litsey, bolalar musiqa maktabi, bolalar va oʻsmirlar sport maktabi faoliyat koʻrsatadi. Tuman markaziy kutubxonasi va uning tarmoklari, 5 madaniyat uyi va klub muassasasi ishlab turibdi. 2 kasalxona, 9 qishloq vrachlik punkti, 18 feldsherakusherlik punkti va boshqa tibbiy muassasalarda 87 vrach, 641 oʻrta tibbiy xodim ishlaydi. 2 shoshilinch yordam styasi, 3 dorixona mavjud (2003).

Tuman hududida „Jayranxona“ balneologik shifoxonasi, Respublika tibbiy tiklanish va fizioterapiya ilmiy tadqiqot institutining 180 oʻringa moʻljallangan Termiz filiali tashkil etilgan. Bu yerda qum vannasi, bugʻ terapiyasi, mineral suv, tuz gʻorlari kabi davolash usullari bor. Bemorlarni muolaja qilishda mineral suvi, qum va togda oʻsuvchi dorivor oʻsimliklardan tayyorlangan ichimliklardan keng foydalaniladi. Sayyoxlik maskani barpo etilgan.

1990-yilda tumanda radioeshittirish va telekoʻrsatuvlarni kuchlantirib beruvchi teleminora (bal. 368 m) ishga tushirildi.

Termiz tumani hududida Eski Termiz xarobalari (umumiy maydoni 300 ga) saqlanib qolgan. Shuningdek, Qoratepa, Chingiztepa, Qirqqiz qalʼasi, Toʻrtauz gumbaz maqbarasi xarobalari, ZulKifl mozori, Uyiqgumbaz, Xoʻja Roʻshnoiy maqbaralari, Hakim atTermiziy, Sulton Saodat meʼmoriy majmualari, Katta masjid, Kokildor ota xonaqohi kabi meʼmoriy yodgorliklar saqlangan.

Manbalar

1. "Termiz tumani" OʻzME. T-harfi Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil

Ushbu maqolada Oʻzbekiston milliy ensiklopediyasi (2000-2005) maʼlumotlaridan foydalanilgan.