Musalla majmuasi

Musalla majmuasi (Musollo majmuasi yoki Gavharshodbegim Musollosi nomlari bilan ham mashhur) Afgʻonistonning Hirot shahrida joylashgan boʻlib, temuriylar meʼmorchiligi namunalarini oʻz ichiga olgan tarixiy, islom diniga oid majmua. 15-asr majmuasining aksariyati bugungi kunda vayronaga aylangan va hali ham saqlanib qolgan binolar taʼmir talab ahvolda. Majmua xarobalari Hirotning beshta Musalloh minorasi, Alisher Navoiy maqbarasi, Gavharshodbegim maqbarasi, katta masjid va madrasa majmui xarobalaridan iborat.

Musalla majmuasi

مصلی مجتمع
Musalla majmuasining holati, 2005-yil
Hirot Shown within Afghanistan
Muqobil nomlar	Musollo majmuasi, Gavharshodbegim Musollosi
Manzilgoh	Hirot, Afgʻoniston
Mintaqa	Hirot viloyati
Koordinatalar	34°21′33″N 62°11′10″E
Turi	Islomiy diniy majmua
Balandligi	55 m (180 ft) minora
Tarix
Quruvchi	Gavharshod begim
Tashkil etilgan	1417
Tashlab ketilgan	1885
Madaniyatlar	Islomiy
Voqealar	1885-yilda vayron qilingan xaroba
Makon qaydlari
Vaziyat	Vayron qilingan
Architecture
Arxitektura uslublari	Temuriylar
Arxitektura tafsilotlari	Temuriylar masjidi, Shohruh madrasasi, maqbaralar, 20 ta minora

Majmua qurilishi 1417-yilda temuriylar hukmdori Shohrux Mirzoning rafiqasi malika Gavharshod begim rahbarligida boshlanib, 15-asr oxirida Sulton Husayn Boyqaro qurdirgan madrasa bilan yakunlangan. 1885-yil Panjde hodisasi paytida britaniyaliklar va Afgʻonistonning oʻsha vaqtdagi hukmdori tomonidan majmua binolarning aksariyatini buzib tashlagan va majmuaga jiddiy shikast yetgan. Zilzilalar va urushlar tufayli 20-asr davomida minoralarning toʻrttasi qulab tushgan.

Tarixi

Shohrux 1405-yilda Temuriylar saltanatining poytaxtini Samarqanddan Hirotga koʻchiradi. Shundan keyin temuriylar malikasi Gavharshod begim tomonidan majmua qurilishi buyurilgan va 1417-yilda shunga oʻxshash madrasani Xargerdda qurgan meʼmor Qavomaddin Sheroziy boshchiligida qurilish ishlari boshlanadi^[1]. Madrasa 1417—1426-yillar orasida qurilgan^[2][3], ehtimol taxminan 1432-yilda qurilgan. Majmua asosiy kirish eshigining ikki tomonida sharqiy jabhada ikkita minora va uning shimoli-gʻarbiy burchagida maqbaradan iborat boʻlgan^[4]. Masjid 1437-yilda qurib bitkazilgan^[5][6]. Sulton Husayn Boyqaroning „Neʼmatiya madrasasi“ deb atalgan madrasasi 1469—1506-yillarda, ehtimol 1493-yilda (hijriy 898-yilda) qurilgan ^[7].

Majmua 19-asr oxirida jiddiy zarar koʻrgan. Artilleriya toʻplari tufayli minoraning yuqori qismlari 1868-yilda vayron qilingan.

Keyinroq 1885-yildagi Panjde voqeasi paytida rus askarlari Marvning janubi-sharqida afgʻon askarlariga hujum qiladi. Majmuadagi obidalarning aksariyati inglizlar va amir Abdurahmon tomonidan ruslar binolardan qopqa sifatida foydalanmasligi uchun yer bilan bitta qilingan^[6]. Asl koʻrinishdagi yigirmata minoradan faqat Gavharshodbegim maqbarasi va toʻqqizta minora qolishiga ruxsat berilgan^[7][6]. Hirotliklar Abdurahmondan majmuani saqlab qolishni soʻrashgan, lekin amir oʻlganlarning soʻnggi manzilini saqlab qolishdan koʻra tiriklarni saqlab qolish muhimroq ekanini aytadi^[8]. Oxir-oqibat, taranglik barham topadi va ikki oʻrtada jang hech qachon boshlanmadi bu esa vayronagarchilikni befoyda qiladi^[9][10]. Toʻqqizta minora va ikkita maqbara vayron boʻlishdan saqlab qolinadi.

1932-yildagi zilzila masjidning toʻrt minorasidan ikkitasini vayron qilgan^[5], 1951-yildagi yana bir zilzila esa yana birini vayron qilgan, faqat bittasi qolgan^[7][1]. 2021-yil holatida majmuadagi dastlabki yigirmata minoradan faqat beshtasi qolgan^[7].

Majmuaga 1930-yillarda ingliz sayyohi va yozuvchisi Robert Bayron hamda shveysariyalik jurnalist va yozuvchi Annemari Shvarsenbax tashrif buyurgan va uni suratga olgan. Bayronning "Oksianaga yoʻl" kitobida minoralar haqida soʻz yuritiladi va Temuriylar tarixi haqida soʻz boradi^[5] Alisher Navoiy maqbarasi 1950-yilda qayta qurilgan^[6].

Saqlash harakatlari

20-asrga kelib, maqbara jiddiy zararlangan, ayniqsa gumbazining holati juda yomonlashgan. 1950-yillarda Fikri Saljuqiy aralashuvi natijasida bino fasadi qiyofasini tubdan oʻzgartirilib, butunlay yangi sharqiy jabha va qisman yangi janubiy jabha qurildi, olti burchakli mehrob buzilib, oʻrniga toʻrtburchak shakldagi fasad qurildi. Ichki gumbaz bezatilgan va tashqi devorlariga bir metr balandlikdagi mozaikalar oʻrnatilgan^[6]. Maqbarani restavratsiya qilish va taʼmirlash ishlari koʻpincha sifatsiz boʻlgan va maqbaraga mos kelmaydigan qurilish mahsulotlari ishlatilgan^[4].

Birlashgan Millatlar Tashkilotining Taʼlim, fan va madaniyat masalalari boʻyicha tashkiloti (YUNESKO) italiyalik arxitektor Andrea Bruno bilan birgalikda 1974—75-yillarda dastlabki konservatsiya va restavratsiya ishlarini boshladi. Neʼmatiya madrasasi minoralarida taʼmirlash ishlari 1977-yil aprel oyida boshlangan. Oradan bir yil oʻtib, Afg'oniston Demokratik Respublikasi hukumati bilan hamkorlikda tuzilmaviy mustahkamlash boshlandi. Maqsad fayans bezaklarini tiklash va tosh eroziyasini oldini olish edi. Poʻlat quvurlar yoʻqligi sababli ish sekinlashdi. Masjid restavratsiyasini yakunlash arafasida, Hirotda 1979-yil mart qoʻzgʻoloni boshlanadi va natijada qoʻzgʻolonning bostirilishi taʼmirlash ishlari yakunlanishiga sabab boʻladi. 1989-yilda YuNESKO vaziyatni koʻrib uchun qisqa muddatga qaytib keldi^[6].

Sovet-Afgʻon urushi paytida maqbara va minoralar yana zarar koʻrdi. Hirot urush davridagi jang maydoniga aylangan yagona shahar edi va koʻpincha aholi ruhiyatini tushirish maqsadida tarixiy binolarga hujum qilingan. Maqbaraning tomi 1984—1985-yillarda oʻqqa tutilgan, bir qancha koshinlar, ayniqsa shimoliy va gʻarbiy qismlardagilari yoʻqolgan. Gumbazning pastki qismida kufiy yozuv sharqiy tomondan qisman vayron boʻlgan, shimolda esa butunlay yoʻq qilingan. 1950-yil sharqiy fasadiga snaryad kelib tushgan va u oddiy gʻisht bilan taʼmirlangan. Madrasaning sharqi va janubidagi avvalgi aloqalari haqidagi dalillar yoʻq qilingan. Uning ichki kvadrat kamerasi yaxshi holatda saqlanib qolgan. Masjidning burchaklarida qolgan soʻnggi minora bu davrda Sovet ogʻir artilleriyasi tomonidan deyarli butunlay vayron qilingan va faqat poydevoridan boshlab hisoblaganda 12 metrli qismi qolgan. Oʻrta minora ham zarar koʻrgan, koshinlar janub tomonida eng yaxshi holatda, qisman sharqiy tomonda saqlanib qolgan. Balkon tayanchlari vayron boʻlgan va minoraga snaryadlar kelib tushgan. 17 metr yuqorida ikki metrlik teshik hosil boʻlgan va ichki zinapoyalar zarar koʻrgan. Teshikdan ikki metr pastda chandiq ham hosil boʻlgan. Janubi-sharqiy burchakdagi sharqiy minora toʻrtta sharqiy minoradan eng koʻp zarar koʻrgan: ikkita teshik gaubitsa yordamida hosil qilingan baladnligi yerdan hisoblaganda 30 m (98 ft) va diametri 2 metr. Keyingi taʼmirlash ishlari 1992—1994-yillarda Daniyaning afgʻonistonlik qochqinlarga yordam koʻrsatish qoʻmitasi (DACAAR) va Jahon oziq-ovqat dasturi tomonidan amalga oshirildi. DACAAR tosh qoʻshdi va maqbara gumbazini poydevori bilan birga yupqa sement qatlami bilan qopladi^[6].

2001-yilda Afgʻoniston madaniy merosini saqlash jamiyati (SPACH) tomonidan majmuada favqulodda saqlash ishlari olib borilgan. Bu saʼy-harakatlar maqbara va Sulton Husayn madrasasini himoya qilish uchun devorlar qurish, maqbaradagi bogʻ koʻkalamzorlashtirishni tiklash va Gavharshodbegim madrasasi minorasini xarobasining qulashini oldini olish choralarini oʻz ichiga olgan^{[7][11][12][13]}. 2014-yilda YuNESKO va Afgʻoniston hukumati gumbazning tashqi qismidagi plitkalarni saqlab qolish va yangilash boʻyicha urinishlarni muvofiqlashtirdi^[14]. YUNESKO hozirda Hirotni Umumjahon merosi obyekti sifatida koʻrib chiqmoqda^[15].

2020-yilda Ogʻa Xon taraqqiyot tarmogʻi Afgʻoniston prezidentiga qulash arafasida turgan minorani tiklashga vaʼda berdi^[16][17][18]. Bu ish Ogʻa Xon Madaniyat Trasti orqali yakuniga yetkazilmoqda^[19][20][21].

Tavsifi

Temuriylar dastlab majmuani shahar shimolidagi Xiyobon koʻchasi boʻylab 1,6 km masofada Darvozayi Malik shimolida qurgan^[6] Bu joy Bogʻi Zagʻondagi podsho saroyiga yaqinligi tufayli qulay oʻrin edi.^[22]. 2015-yilda Hirotning shahar oldi hududlari bu joyni oʻrab turgan edi^[4]. Majmua 106 m × 64 m (348 ft × 210 ft) oʻlchamdagi musalla atrofida joylashgan edi. Ichki hovlida toʻrtta ayvon boʻlib, uning atrofida ikkita arkada aylanib yurgan^[23]. Burchakdagi maqbara va madrasa masjidning shimoli-gʻarbiy tomonida qurilgan. Husayn Boyqaro madrasasi Gavharshodbegim madrasasining shimoli-gʻarbida qurilgan^[6]. Madrasalar xarobalari orasida Alisher Navoiy maqbarasi ham bor edi^[1]. Gavharshodbegim maqbarasi roʻparasida Shayxzoda Abdulloh qabri bor edi. Abdullohning qabri toʻrt ayvonli va sakkiz burchakli boʻlib, shimoliy ayvoni eng kattasi edi^[23].

Minoralar

Ilgari majmuada murakkab naqsh va tasvirli koshinlar bilan bezatilgan 20 ta minora boʻlgan. 2002-yilga kelib Hirotdagi saqlanib qolgan beshta Musalla minorasining koshinlari atrofdagi yerga sochilib ketgan^{[3][6][9][24]}.

Neʼmatiya madrasasi minoralari^[25]

Belgilanishi	Manzili	Balandligi	Yalangʻoch [lower-alpha 1]
M1	Janubi-gʻarbiy	51.83 m (170.0 ft)	70 cm (28 in)
M2	Shimoli gʻarbiy	54.75 m (179.6 ft)	50 cm (20 in)
M3	Shimoli-sharqiy	58.23 m (191.0 ft)	200 cm (79 in)
M4	Janubi-sharqiy	58.72 m (192.7 ft)	170 cm (67 in)

Har bir minoraning balandligi 55 metrdan boʻlib, poʻlat simlar bilan mustahkamlangan^[26]. Hirotdagi hozirgi minoralar avvalgi majmuaning 20 ta minorasi qoldiqlaridir.

1885-yildagi voqealardan toʻqqizta minora omon qoldi, biroq portlashlar ularni tizimli ravishda zaiflashtirdi va keyingi bir necha yil ichida beqaror siyosiy vaziyat tufayli minoralar eʼtibordan chetda qoldi. Hech qanday taʼmirlash yoki restavratsiya ishlari amalga oshirilmadi va vaqt oʻtishi bilan yana toʻrtta minora konstruktiv zaifliklar, zilzilalar va yaroqsizligi tufayli qulab tushdi^[3]. Dastlabki paytda barpo etilgan yigirmata minoradan bugungi kungacha faqat beshtasi saqlanib qolgan.

Toʻrtta sharqiy minoralar Sulton Husayn Boyqaroning Neʼmatiya madrasasi buzib tashlanishidan oldin uning burchaklarida joylashgan boʻlib, maydoni 103 m × 105 m (338 ft × 344 ft) boʻlgan hovli chegaralarini koʻrsatib turgan^[25]. Ularning har biri bittadan balkonga ega boʻlib, gʻarbiy qismda joylashgan toʻrtta minoradan koʻra yorqinroq koʻk rangda edi. Qurilganda ularning balandligi kamida 70 m (230 ft) boʻlgan. Shamol va haroratning oʻzgarishi tufayli ularning barchasi gʻarbga tomon bukiladilar. Minoralar vayron boʻlgunga qadar feruza toshlari bilan bezatilgan koshinlar bilan qoplangan. Robert Bayron buni „birdaniga gullar ekilgan yorqin sochlar toʻridan osmonni koʻrganga oʻxshaydi“ deb yozgan. 1887-yildagi tasvirlarda kirish eshigi ustida ikkita baland ark borligi aks etgan. „Yetti qalam toshi“ deb atalgan Boyqaroning bobosining qabr toshi yaqin joyda joylashgan^[5][6].

Gʻarbdagi toʻrtta minoralar sobiq masjidning burchaklarida joylashgan boʻlib, ular maydoni 350 m × 210 m (1,150 ft × 690 ft) boʻlgan hovli chegaralarini koʻrsatib turgan.^[8] Bu minoralar kengroq, sakkiz qirrali va har birida bittadan balkonli edi. Ular oq marmar panellar va uzum-koʻk rang bilan boʻyalgan. 20-asrdagi zilzilalar tufayli ushbu minoralarning uchtasi qulagan^[7]. Minorayi Nahbas deb nomlangan qolgan minora janubi-gʻarbda turardi. Sovet-Afgʻon urushidan oldin uning balandligi 37.5 m (123 ft) boʻlgan. 350 oʻquvchiga moʻljallangan Faxr-ul Madaris diniy maktabi uning bazasida taxminan 1940-yilda qurilgan boʻlib, minora oʻzining shimoliy fasadiga kiritilgan^[1][8]. Minora ham, maktab ham 1985-yilda sovet artilleriyasi tomonidan vayron qilingan va atigi 12 m (39 ft) balandlikdagi minora poydevorining qoldiqlari saqlanib qolgan^[5][6].

Balandligi 42.40 m (139 ft 1 in) boʻlgan oʻrta minora ikkita balkonga ega boʻlib, gulli mozaikali oddiy gʻishtlar bilan ajratilgan koʻk lozenjlar bilan bezatilgan. Minoraning tepasi (ikkinchi balkonning tepasi) artilleriya zarbasiga uchragan va vayron qilingan. Uning aylanasi Sovet-Afgʻon urushidan oldin 90 cm (35 in) ga teng boʻlgan va 1998-yilga kelib 350 cm (140 in) gacha uzaytirilgan. Minora madrasaga kiraverishning bir chetida turgan juft minoralardan biri boʻlgan^[5][6][1].

Gavharshodbegim maqbarasi

Maqbara dastlab temuriylar hukmdori Shohruh va Gavharshodbegimning oʻgʻli boʻlgan shahzoda Boysungʻurning jasadini dafn qildirish uchun qurilgan. Shunday qilib, keyingi yillarda Boysungʻur oilasining boshqa aʼzolari u bilan birga dafn etilgan. Bularga Gavharshodbegimning oʻzi va uning ukasi Amir Soʻfi Tarxon, malikaning boshqa oʻgʻli Muhammad Joʻgiy Mirzo, Boysungʻurning oʻgʻillari Sulton Muhammad va Alovuddavla, shuningdek, uning oʻgʻli Ibrohim koʻmilgan. Maqbarada uzoq qarindoshlar boʻlgan temuriylar Sulton Ahmad Mirzo va Shohrux (Abu Said Mirzoning oʻgʻillari) ham dafn etilgan. Boysungʻurning otasi Shoxrux ham qisqa muddat bu yerga dafn etilgan, keyinroq Samarqanddagi Goʻri Amirga koʻchirilgan.

Gavharshodbegim maqbarasining balandligi 27 m (89 ft). U ikki gʻarbiy minora oʻrtasida joylashgan boʻlib, madrasaning shimoli-gʻarbiy burchagida qurilgan^[5][6]. Maqbara xochsimon shaklda boʻlib, markazini gumbaz qoplaydi^[23]. Bu gumbaz inshootning eng taʼsirchan xususiyati boʻlib, u aslida bir-birining ustiga qoʻyilgan uchta gumbazdir: past ichki gumbaz, piyozsimon tashqi gumbaz va ular orasidagi strukturaviy gumbaz^[4]. Tashqi gumbaz guldor och koʻk-yashil mozaikalar bilan bezatilgan. Ichki gumbaz oltin barg, lapis lazuli va murakkab naqshlarni hosil qiluvchi boshqa ranglar bilan bezatilgan. Qabrning oʻzi oʻqli boʻshliqlari boʻlgan kvadrat xonadir^[27][6].

Qabr toshlarini olish va qayta ishlatish odati keng tarqalgani sababli, maqbarada nechta qabr borligi nomaʼlum. Baʼzi manbalar bir vaqtning oʻzida yigirmatagacha qabr belgilari boʻlganini daʼvo qilsa-da, hozirda faqat oltitasi mavjud^[28]. Xonaning oʻrtasida joylashgan qabrlar choʻzinchoq shaklda boʻlib, qora toshdan yasalgan, ustiga gul naqshlari oʻyilgan. Bu yerda ikkita kattaroq tosh, uchta kichikroq kenotafalar va bolalar oʻlchamidagi qabr bor^[29][6].

Maqbarani saqlab qolish va talonchilikning oldini olish uchun 1998-yilda uning ichiga baʼzi obyektlar joylashtirildi. Ular oʻn ikkita 100 cm × 60 cm (39 in × 24 in) oʻlchamli marmar plitalar, masjiddan koʻtarilgan minora poydevorining bir boʻlagi, yetti qator yozuvli katta taxta va boshqa marmar lavhalarni oʻz ichiga oladi^[6].

Galereya

• 
  Annemari Shvartsenbax surati, 1939-yil
• 
  Annemari Shvartsenbax surati, 1939-yil
• 
  Gumbazning ichki qismi, 2009-yil
• 
  Gavharshodbegim maqbarasi xarobasi
• 
  1939—40-yillarda qolgan minoralar
• 
  Maqbara, 2009-yil
• 
  Xarobalar yaqinidagi sabzavot koʻchma doʻkoni, 2009-yil
• 
  Minora, 2009-yil
• 
  Majmua bogʻida yangi ekilgan daraxtlar, 2009-yil
• 
  Minora, 1962-yil
• 
  Minora, 1969-yil
• 
  Majmua, 1975-yil
• 
  Musalla minoralari fonidagi Hirotning yuqoridan olingan tasviri, 1969-yil
• 
  Musalla minoralari fonidagi Hirotning yuqoridan olingan tasviri, 2009-yil
• 
  Xarobaning keng tasviri
• 
  Hirot minoralari yaqinidagi yoʻlda avtomobil qatnovi, 2005-yil
• 
  Musalla minoralari fonidagi Hirotning yuqoridan olingan tasviri, 2009-yil
• 
  Musalla majmuasi — 15-asr temuriylar uslubidagi islom tuzilmalari majmuasi, 1962-yil
• 
  Minoralar 1939—1940-yillarda
• 
  Bolalar minora yonida dam olishmoqda, Annemari Shvartsenbax, 1939-yil.

Yana qarang

• Gavharshodbegim maqbarasi
• Temuriylar imperiyasi
• Jom minorasi
• Gʻazna minoralari

Eslatmalar

1. Minora qanchalik muvozanatsiz ekanligini o'lchash

Manbalar

1. Dupree, Nancy Hatch. Historical guide to Afghanistan. University of Arizona Libraries, 1977. DOI:10.2458/azu_acku_ds351_d87_1977. Qaraldi: 2021-yil 25-sentyabr.
2. „Musalla Complex & Minarets | Herat, Afghanistan Attractions.“. Lonely Planet (2006-yil 15-yanvar). 2021-yil 19-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 25-sentyabr.
3. „Monuments Of Herat, Afghanistan's Ancient Cultural Capital, In Danger Of Destruction“. rferl.org. 2018-yil 20-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2018-yil 19-sentyabr.
4. Cassar, Brendan. Keeping history alive: safeguarding cultural heritage in post-conflict Afghanistan. UNESCO Publishing, 2015 — 184–186-bet. ISBN 978-92-3-100064-5. Qaraldi: 2021-yil 25-sentyabr.
5. „Masjid-i Jami'-i Gawhar Shad | General view of the complex from west, with Gawhar Shad’s Mausoleum seen at center and a canal in the foreground. The three minarets on the left marked the corners of Sultan Husain Baiqaraʼs Madrasa, while the minaret at center once flanked the portal to Gawhar Shad’s Madrasa. The two minarets seen on the right are the only remnants of Gawhar Shad’s Mosque“. Archnet. Qaraldi: 2021-yil 8-fevral.
6. Tirard-Collet, Olivier (1998). "After the War. The Condition of Historical Buildings and Monuments in Herat, Afghanistan". Iran 36: 123–138. doi:10.2307/4299980. ISSN 0578-6967. Archived from the original on 23 August 2021. https://web.archive.org/web/20210823213314/https://www.jstor.org/stable/4299980. Qaraldi: 6 September 2021.Musalla majmuasi]]
7. „Masjid-i Jami'-i Gawhar Shad-“. Archnet.org. 2018-yil 29-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 5-sentyabr.
8. Herat : a pictorial guide / text Nancy Hatch ; photography Inger Hansen ; Drawings Brigitte McCulloch. University of Arizona Libraries, 1966. DOI:10.2458/azu_acku_pamphlet_ds375_h47_w65_1966. Qaraldi: 2021-yil 25-sentyabr. (Wayback Machine saytida 2021-09-17 sanasida arxivlangan)
9. „7 must-see minarets in Central Asia“. caravanistan.com. 2018-yil 19-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2018-yil 19-sentyabr.
10. „The sad story of the Musalla Complex: art crime and destruction“. squarekufic.com (2017-yil 16-noyabr). 2018-yil 20-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2018-yil 19-sentyabr.
11. „Mousallah Complex in Herat – Afghanistan – Tourist Spots Around the World“. Touristspots.org. 2019-yil 21-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2019-yil 21-yanvar.
12. „Afghanistan: Race To Preserve Historic Minarets Of Herat, Jam“. Rferl.org. 2018-yil 30-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2019-yil 21-yanvar.
13. „Tư vấn sản phẩm“. Adventuretravelphotos.com. 2019-yil 25-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2019-yil 21-yanvar.
14. „Italian-Funded Conservation of Gawhar Shad Mausoleum in Herat Underway by Afghan Government and UNESCO“. unesco.org. UNESCO (2014-yil 6-noyabr). 2019-yil 15-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2019-yil 15-noyabr.
15. „City of Herat“. unesco.org. UNESCO. 2020-yil 23-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2019-yil 15-noyabr.
16. „AKDN Vows to Restore Ancient Minaret in Herat“ (en). TOLOnews. 2020-yil 25-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 8-fevral.
17. „AKDN Vows to Restore Ancient Minaret in Herat“ (en). AvaPress | Breaking Updated news and Latest headlines from Afghanistan. 2021-yil 21-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 8-fevral.
18. „Ambassador Hirji discuss Afghan peace process with Minister Naderi“ (en-US). Afghanistan Times. 2021-yil 3-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 8-fevral.
19. „President Ghani stresses immediate action to restore Minaret Five of Herat Musallah“ (en). English (2020-yil 4-noyabr). Qaraldi: 2021-yil 8-fevral.
20. „بازسازی منار پنجم مصلی گوهرشاد در هرات آغاز شد“ (fa). BBC News فارسی (2020-yil 25-noyabr). Qaraldi: 2021-yil 8-fevral.
21. „A Sufi Lodge, a Leaning Minaret and a Polymath's Shrine: A look at recent efforts to preserve – and appreciate – historical Herat“ (ps-GB). Afghanistan Analysts Network - English (2021-yil 29-yanvar). Qaraldi: 2021-yil 8-fevral.
22. Golombek, Lisa (1969). "The Timurid Shrine at Gazur Gah". Occasional Paper - Royal Ontario Museum, Art and Archaeology (Royal Ontario Museum) (15): 90. Archived from the original on 25 September 2021. https://web.archive.org/web/20210925072521/https://books.google.com/books?id=5ZvpAAAAMAAJ. Qaraldi: 25 September 2021.Musalla majmuasi]]
23. Petersen, Andrew. Dictionary of Islamic Architecture. Routledge, 2002 — 111-bet. ISBN 978-1-134-61365-6. Qaraldi: 2021-yil 25-sentyabr.
24. „Historical Minarets of Herat“. alalam.ir. Alalam News Network. 2018-yil 20-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2018-yil 20-sentyabr.
25. Restoration of monuments in Herat: strengthening government's capability for the preservation of historical monuments. United Nations Development Programme, 1981. Qaraldi: 2021-yil 25-sentyabr. (Wayback Machine saytida 2021-09-08 sanasida arxivlangan)
26. Musalla Complex & Minarets | Herat, Afghanistan Attractions. (2006, January 15). Lonely Planet. https://www.lonelyplanet.com/afghanistan/herat-and-northwestern-afghanistan/herat/attractions/musalla-complex-minarets/a/poi-sig/451137/355747
27. Dupree, Louis. Afghanistan. Princeton University Press, 2014 — 318-bet. ISBN 978-1-4008-5891-0. Qaraldi: 2021-yil 25-sentyabr.
28. Knobloch, Edgar. The Archaeology & Architecture of Afghanistan. Tempus, 2002 — 137-bet. ISBN 978-0-7524-2519-1. Qaraldi: 2021-yil 25-sentyabr.
29. Byron, Robert. The Road to Oxiana. Macmillan and Co. Ltd, 1937 — 97–103-bet.

Havolalar

• Temuriylar Hiroti, Terri Allen (Wayback Machine saytida 2023-04-07 sanasida arxivlangan)
• Eron va Turonning temuriylar meʼmorchiligi (Wayback Machine saytida 2023-04-07 sanasida arxivlangan)