Karantin

Karantin (ital. quarantena — qirq kun), karantinlash — 1) tibbiyotda — oʻta xavfli yuqumli kasalliklar tarqalishini cheklashga karatilgan epidemiyaga qarshi maʼmuriy va sanitariya tadbirlari majmui. K. maʼlum hududni kasallik tarqatuvchi manbadan muhofaza qilish va uni yoʻqotishga hamda kasallikning bir joydan boshqa hududlarga tarqalib ketishiga yoʻl qoʻymaslikka qaratilgan profilaktik tadbir hisoblanadi. Shu maqsadda K. eʼlon qilingan joyda aholi orasida hamma turdagi aloqa, bordi-keldi keskin cheklanadi. K. epidemiyaga qarshi kurashish favqulodda komissiya tomonidan eʼlon qilinadi va "Xalqaro tibbiy-sanitariya qoidalari" (konvensiya) asosida amalga oshiriladi. Bu hujjat dastlab 1951 y. Parijda Jahon sogʻliqni saqlash tashkiloti (JSST)ning 4-sessiyasida qabul qilingan. 1973 va 1981 yillarda bu hujjatga JSSTning 26 va 34-sessiyalarida qoʻshimchalar kiritilgan.

K. birinchi marta 14-asrda Italiyada qoʻllanilgan. Shunda oʻlat tarqalgan yurtdan kelgan kema 40 kungacha qirgʻoqqa yaqinlashtirilmasdan dengizda ushlab turilgan. Dastlab K. juda koʻp kasalliklarda qilinar, hatto, unchalik xavfli boʻlmagan qizilcha (skarlatina) kasalligida ham bemor 40 kun alohida xonada ushlab turilardi. Hoz. K. oʻta xavfli yuqumli kasalliklar: toun (oʻlat), sariq isitma; kana va chivin orqali tarqaladigan virusli gemorragik isitmalar: Marburg , Ebol va Laas isitmalari, Denge, Chikugunya, Rift vodiysi, Gʻarbiy Nil isitmasi va ensefalit kasalligida eʼlon qilinadi. "Xalqaro tibbiy-sanitariya qoidalari"ga asosan, K. aeroport va dengiz portlarida hamda avtomobil yoʻllarida joylashgan sanitariya — karantin punktlari xodimlari tomonidan amalga oshiriladi. Bunda K. kasallik tarqalgan oʻchokdan kelgan transport vositasi, ekipaj aʼzolari va yoʻlovchilar salomatligi tekshiriladi, zarurat boʻlganida ularning badani koʻzdan kechiriladi. "Dengiz sanitariya deklaratsiyasi" va "Samolyot deklaratsiyasi"ning sanitariya qismini, shuningdek, deratizatsiya (kemiruvchilarga qarshi tadbirlar) oʻtkazilgani toʻgʻrisidagi guvohnoma, transport vositasi ichida kemiruvchilar bor-yoʻqligini aniqlash ushbu xizmat xodimlarining vazifasi hisoblanadi. Zarurat boʻlganida dezinfeksiya, dezinseksiya va deratizatsiya tadbirlari amalga oshiriladi.

Bemor bilan muloqotda boʻlganlar yuqumli kasalliklar shifoxonalari va izolyatorlarda alohidalanib, kasallikning yashirin davri oʻtguncha, mas, oʻlatda 6 kungacha tibbiy kuzatuv ostida boʻladi. Bu davrda maʼlum profilaktik davolash kursi belgilanadi.

2)Oʻsimliklar himoyasida — mamlakat hududiga qishloq xoʻjaligi ekinlarining juda xavfli zararkunandalari, kasallik qoʻzgʻatuvchilari va begona oʻtlarning kirib kelishidan himoya qilish va zararlanish oʻchoqlarini aniqlash, ihotalash va yoʻqotishga qaratilgan davlat choratadbirlari tizimi. Hisob-kitoblarga qaraganda oʻsimlik zararkunandalari va kasalliklari jahon boʻyicha oziqovqat ekinlari potensial hosilining 20—25% ni yoʻq qiladi. Mamlakatlararo savdo-iqtisodiy aloqalarning kengayishi darajasiga qarab bir mamlakatda uchramaydigan zararkunandalar, kasalliklar va begona oʻtlar turlarining boshqasiga kirib kelishi xavfi ortib boradi. Mas, urugʻlik va koʻchatlar, qishloq xoʻjaligi xom ashyosi va b. yoʻllar bilan Amerikadan Yevropaga filloksera (tok biti), qizilqon bit, koʻpgina chervetslar, Kolorado kartoshka qoʻngʻizi, kartoshka fitoftorasi, zarpechak, ambroziya kabi begona oʻtlar kelib qolgan, oʻz navbatida, Yevropa va b. mamlakatlardan Amerikaga gessen pashshasi, yapon qoʻngʻizi, don qoʻngʻizi, sitrus mevalar raki va b. tarqalgan.

Oʻsimliklar K. boʻyicha birinchi qonun Fransiyada gʻalla ekinlari poya zangi epifitotiyasi munosabati bilan qabul qilingan (1660). AQShda filliokseraga qarshi kurash zarurati tufayli 1881 yilda birinchi qonun kuchga kirdi. 1870—1915 yillarda qishloq xoʻjaligi rivojlangan Germaniya, Fransiya, Avstraliya, Avstriya, AQSH, Meksika va b.da K. boʻyicha qonunlar qabul qilindi. 20-asrning 70-y.larida 100 dan ortiq mamlakatda K. qoidalari ishlab chiqildi va bu qoidalarning bajarilishini nazorat qiladigan muassasalar barpo qilindi. Sobiq SSSRda 1931 yilda K. xizmati yoʻlga qoʻyildi. Shu yili K. kasalliklar va zararkunandalarning , 1935 yilda K. begona oʻtlarning birinchi roʻyxati tasdiqlandi.

1932 y. Oʻzbekiston Respublikasi Qishloq xoʻjaligi vazirligi qoshida Respublika oʻsimliklar karantin davlat inspeksiyasi xizmati tashkil qilindi. Oʻzbekiston Respublikasining "Oʻsimliklar karantini toʻgʻrisida" qonuni 1995 y. 31 avgustda kabul qilindi. Oʻsimliklar K. tadbirlari boʻyicha MDH doirasida Oʻzbekiston ham qoʻshilgan davlatlararo shartnoma imzolangan (1992). Oʻzbekistonda oʻsimliklar karantini boʻyicha davlat xizmatini Qishloq va suv xoʻjaligi vazirligi qoshidagi oʻsimliklar karantini Bosh davlat inspeksiyasi ("Oʻzboshdavkarantin") bajaradi.

Oʻzbekiston qishloq xoʻjaligi tarixida koʻrilgan qatʼiy choralarga qaramay respublika hududiga boshqa mamlakatlardan koʻp turdagi oʻta xavfli K.dagi zararli obʼyektlarning oʻtib qolishi holatlari kuzatilgan. 1939 yilda Yaponiyadan keltirilgan tut koʻchati bilan komstok qurti, 1964 yilda kaliforniya qalqondori, 1972 yilda Kolorado qoʻngʻizi, 1980 yilda issiqxona oqqanoti (qarang Oqqanotlar), 1981 yilda Turkiyadan toʻrt dogʻli donxoʻr, 1983 yilda sharq meva qurti va b. tarqaldi va ular qishloq xoʻjaligiga katta iqtisodiy zarar keltirmokda.

21-asr boshida K. kurash tadbirlari qoʻllaniladigan xalqaro roʻyxatga 300 dan ortiq turdagi oʻta xavfli oʻsimliklar K.i obʼyektlari kiritilgan. Ularning 66 tasi oʻsimliklar zararkunandalari (gʻoʻza kuyasi, osiyo gʻoʻza tunlami, amerika oq kapalagi, apelsin qalqondori, ildiz qurti va b.), 41 tasi zamburugʻli, nematodali, bakteriyali, virusli oʻsimliklar kasalliklari (gʻoʻza antraknozi, kartoshka raki, parmalovchi nematoda, makkajoʻxori vilt kasalligi va b.) dir. Oʻzbekistonda 143 turdagi K. obʼyektlari roʻyxatga olingan. Shulardan 12 ta turi kam tarqalgan. 3) Veterenariyada — hayvonlarning oʻta yuqumli, tez tarqalish xususiyatiga ega boʻlgan va katta iqtisodiy zarar keltiradigan kasalliklari oʻchoqlarini chegaralash va yoʻq qilish boʻyicha tadbirlar majmui.

Xalqaro epizootiya byurosi roʻyxatiga koʻra (Bosh sessiya, 1983), oqsim, brutsellyoz, sil, vezikulyar stomatit, kuydirgi, Auyeski kasalligi; qoramollarda — oʻlat, oʻpkaning umumiy yalligʻlanishi, qorason (emfizematoz karbunkul), tuyalarda — oʻlat va chechak; otlarda — manka, epizootik limfangit, yuqumli anemiya, ensefalomiyelit, kontagioz plevropnevmoniya, oʻlat, yuqumli rinopnevmoniya; parrandalarda — nyukasl kasalligi, pasterrelyoz, ichak difterita, mikoplarioz, chechak; soxta oʻlat, asalarida — amerika va yevropa chirish kasalligi; echkilarda — yuqumli plevropnevmoniya, qoʻylarda — oʻlat, Rift vodiysi isitmasi, qoʻylarning kataral isitmasi, qoʻylarning chechagi, choʻchqalarda — klassik oʻlat, Teshen kasalligi va b. K. tadbirlari joriy etiladigan kasalliklarga kiradi.

Oʻzbekistonda koʻpgina chorva hayvonlarining yuqumli kasalliklari tugatilgan, koʻpchiligi esa tarqalmagan. Oqsim, otlarning yuqumli anemiyasi cheklangan hollarda uchraydi.

Veterenariya amaliyotda kasallikning tarqalish va xavflilik darajasidan kelib chiqqan holda, ayrim xonadon, ferma, poda, asalari oilalari, suv xavzasi, xoʻjalik, aholi yashash punktlari, tuman, shahar, viloyat, respublika hududlariga tegishli hujjatlar asosida K. qoʻyiladi.

K. tadbirlari har bir kasallikni tugatish boʻyicha tegishli koʻrsatma va yoʻriqnoma asosida oʻtkazilib, hayvonlarni K. hududiga kiritish, chiqarish, mahsulot tayyorlash, yarmarka, bozorlarda mol sotish taqiklanadi. K. belgisi chegaraga osib qoʻyiladi va krrovul posti tashkil etilib, kirib-chiqish tartibga solinadi.

Shonosir Shovahobov, Sulton Alimuhamedov, Hoshim Nurmamatov.^[1]

Manbalar

1. OʻzME. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil