Italiya Qirolligi

Italiya qirolligi (italyancha: Regno d'Italia) – 1861-yilda Risorgimento davrida vujudga kelgan va barcha mustaqil Italiya davlatlarini Sardiniya qirolligi tasarrufidagi yagona davlatga birlashtirgan davlat. Sardiniya qirolligini boshqargan Savoylar sulolasi Italiyaning hukmron sulolasiga aylanadi. 1946-yilgi referendumdan keyin Italiya monarxiyadan respublika tuzumiga oʻtib, qirol oilasi mamlakatni tark etgan.

Italiya qirolligi italyancha: Regno d'Italia
←   ←   ←   ←   ←   ← 1861-yil 17-mart — 1946-yil 2-iyun →   →   →
Bayroq Gerb
Madhiya (1861—1943, 1944—1946) Marcia Reale d'Ordinanza („Qirollik marshi“) (1924—1943) Giovinezza („Yoshlik“) (1943—1944) La Leggenda del Piave („Piave afsonasi“)
Poytaxti	Turin (1861—1864), Florensiya (1864—1870), Rim (1870-yildan)
Til(lar)i	Italyan
Dini	Katoliklik
Pul birligi	Italiya lirasi
Maydoni	310 196 км² (1936)
Aholisi	42 399 000 kishi (1936) (136,7 kishi/km²)
Boshqaruv shakli	konstitutsiyaviy monarxiya bir partiyali fashistik tuzum totalitar diktatura (1925-1943) harbiy ishgʻol (1943-1945)
Sulola	Savoy
Italiya qiroli
- 1861—1878	Viktor Emmanuel II
- 1878—1900	Umberto I
- 1900—1946	Viktor Emmanuel III
- 1946-yil 9-may - 12-iyun	Umberto II
Vaqt mintaqasi	GMT+1
Tarix
-  1861	Taʼlim
-  1870	Italiya birlashuvi
-  1922—1943	Fashistlar Italiyasi

Davlat Apennin yarim orolining turli kichik davlatlarini bir necha oʻn yillar davom etgan yagona davlat Risorjimentoga birlashtirish jarayoni natijasida vujudga kelgan. Bu jarayonga Italiyaning qonuniy salafi hisoblanishi mumkin boʻlgan Savoy uyi boshchiligidagi Sardiniya qirolligi taʼsir koʻrsatgan.

1866-yilda Italiya Prussiya bilan ittifoq tuzgan holda Avstriya imperiyasiga qarshi urush eʼlon qilgan. Uryshda gʻalaba qozongach Venetsiyani tarkibiga qoʻshib oladi. 1870-yilda Italiya qoʻshinlari Rimga kirib, ming yillik papa hukmronligiga barham beradi. 1882-yilda Italiya Germaniya imperiyasi va Avstriya-Vengriya bilan mustamlakachilik ekspansiyasi boʻyicha Fransiya bilan kuchli kelishmovchiliklardan soʻng uch tomonlama ittifoqqa kirgan. Germaniya bilan munosabatlar oʻta doʻstona boʻlsa-da, Italiyaning Trento va Triestni Avstriya-Vengriyadan sotib olish istagi tufayli ushbu davlat bilan ittifoq faqat rasmiy koʻrinishda edi. Natijada Italiya Birinchi jahon urushi davrida Angliyaning Ittifoqchi davlatlar safiga qoʻshilish taklifini qabul qiladi. Chunki Gʻarb davlatlari urushda qatnashgani uchun Avstriya-Vengriya hisobidan Italiyaning betarafligi evaziga Vena taklifidan koʻra koʻproq hududiy kompensatsiya vaʼda qilishadi. Urushdagi gʻalaba Italiyaga Millatlar Ligasi Kengashining doimiy aʼzo sifatida qoʻshilishini taʼminlaydi.

1922-yilda Benito Mussolini Italiya Bosh vaziri lavozimiga saylanadi va „fashistlar Italiyasi“ nomi bilan tanilgan Milliy fashistik partiya hukmronligi davrini boshlaydi. Italiya fashistlari totalitar tuzum oʻrnatadilar hamda siyosiy va intellektual muxolifatni avtoritar mexanizmlar orqali bostirishadi, iqtisodiy modernizatsiya, anʼanaviy ijtimoiy qadriyatlar va Lateran kelishuvlari orqali Rim-katolik cherkovi bilan yaqinlashishga yordam berishadi, shu bilan suveren Papa viloyati oʻrnini bosuvchi Vatikan tuziladi. 1930-yillarning oxirlarida fashistik hukumat agressiv tashqi siyosat yurita boshlaydi. Bularga Efiopiyaga qarshi urush, sanksiyalarga olib keladigan Millatlar Ligasi bilan qarama-qarshilik, oʻsib borayotgan iqtisodiy avtarkiya va Poʻlat paktining imzolanishi kiradi.

Fashistlar Italiyasi Ikkinchi jahon urushida eksa kuchlarining yetakchi aʼzolaridan biriga aylangan. 1943-yilga kelib, nemis va italyan qoʻshinlarining bir necha jabhada magʻlubiyatlari va ittifoqchilarning Sitsiliyaga muvaffaqiyatli qoʻnishi fashistik tuzumning qulashiga olib keladi. Mussolini qirol Viktor Emmanuel III buyrugʻi bilan hibsga olingan. 1943-yil sentyabr oyida yangi hukumat ittifoqchilar bilan sulh tuzadi. Nemis qoʻshinlari Italiyaning shimoliy va markaziy qismini egallab, Mussolini va uning fashist tarafdorlari boshchiligidagi qoʻgʻirchoq kollaboratsionistik davlat – Italiya Ijtimoiy Respublikasini yaratadilar. Natijada, mamlakat Italiya ittifoqchilari armiyasi va qarshilik harakatini Milliy Respublika armiyasi hamda uning nemis ittifoqchilari kuchlariga qarshi qoʻyib, fuqarolar urushiga kiradi.

Urush tugaganidan koʻp oʻtmay, fuqarolar noroziligi 1946-yilda Italiya monarxiya boʻlib qoladimi yoki respublika boʻladimi degan konstitutsiyaviy referendumga olib kelgan. Italiya fuqarolari monarxiyadan voz kechib, Italiya Respublikasini tuzishga qaror qiladilar.

Adabiyotlar

• Чиано Галеаццо. Дневник фашиста. 1939—1943. — М.: Плацъ, 2010. — (Первоисточники новейшей истории) — 676 с. — ISBN 978-5-903514-02-1
• Ashley, Susan A. Making Liberalism Work: The Italian Experience, 1860—1914 (2003) excerpt and text search
• Baran’ski, Zygmunt G. & Rebecca J. West (2001). The Cambridge companion to modern Italian culture, Cambridge: Cambridge University Press, ISBN 0-521-55034-3.
• Barclay, Glen St. J. 1973. The Rise and Fall of the New Roman Empire. London: Sidgwick & Jackson.
• Bosworth, Richard J. B. 1983. Italy and the Approach of the First World War. London: The Macmillan
• Bosworth, Richard J. B. 2007. Mussolini’s Italy: Life Under the Fascist Dictatorship, 1915—1945 excerpt and text search
• Clark, Martin. 1996. Modern Italy: 1871—1995. (2nd ed. Longman)
• Coppa, Frank J. (1970). «Economic and Ethical Liberalism in Conflict: The extraordinary liberalism of Giovanni Giolitti», Journal of Modern History (1970) 42#2 pp 191—215 Andoza:Jstor
• Coppa, Frank J. (1971) Planning, Protectionism, and Politics in Liberal Italy: Economics and Politics in the Giolittian Age online edition
• Davis, John A., ed. 2000, Italy in the Nineteenth Century: 1796—1900 Oxford University Press. online edition (Wayback Machine saytida 2011-06-29 sanasida arxivlangan)
• de Grazia, Victoria. 1981. The Culture of Consent: Mass Organizations of Leisure in Fascist Italy.
• de Grazia, Victoria. 1993. How Fascism Ruled Women: Italy, 1922—1945 excerpt and text search
• De Grand, Alexander J. (2001). The hunchback’s tailor: Giovanni Giolitti and liberal Italy from the challenge of mass politics to the rise of fascism, 1882—1922, Greenwood. online edition (Wayback Machine saytida 2008-02-05 sanasida arxivlangan); excerpt and text search
• Duggan, Christopher (2008). The Force of Destiny: A History of Italy Since 1796, Houghton Mifflin Harcourt, text search
• Gentile, Emilio. 2003. The Struggle For Modernity: Nationalism, Futurism and Fascism. Westport, CT: Praeger.
• Gilmour, David. 2011. The Pursuit of Italy: A History of a Land, Its Regions, and Their Peoples excerpt and text search
• Hughes, Robert. 2011. Rome: A Cultural, Visual, and Personal History
• Kertzer, David I.^(ingl.). The Pope and Mussolini: The Secret History of Pius XI and the Rise of Fascism in Europe. Oxford University Press, 2014. ISBN 9780198716167.
• Killinger, Charles L. (2002). The history of Italy, Westport (CT): Greenwood Press, text search
• Pauley, Bruce F. 2003. Hitler, Stalin, and Mussolini: Totalitarianism in the Twentieth Century. Wheeling: Harlan Davidson
• Pollard, John F. 1985. The Vatican and Italian Fascism, 1929-32. Cambridge, USA: Cambridge University Press.
• Salomone, A. William. 1945. Italy in the Giolittian Era: Italian Democracy in the Making, 1900—1914
• Sarti, Roland (2004). Italy: A Reference Guide from the Renaissance to the Present, New York: Facts on File text search
• Sarti, Roland. 1974. The Ax Within: Italian Fascism in Action. New York: New Viewpoints.
• Seton-Watson, Christopher (1967). Italy from Liberalism to Fascism, 1870—1925, New York: Taylor & Francis, text search
• Smith, Dennis Mack. 1997. Modern Italy; A Political History. Ann Arbor: The University of Michigan Press.
• Thayer, John A. 1964. Italy and the Great War. Madison and Milwaukee: University of Wisconsin Press.
• Albanese, Giulia. "Reconsidering the March on Rome, « European History Quarterly (2012) 42#3 pp 403—421.
• Ferrari, Paolo. „The Memory And Historiography Of The First World War In Italy“ Comillas Journal of International Relations (2015) #2 pp 117—126 [ISSN 2386-5776] DOI: cir.i02.y2015.009 online
• Keserich, Charles. „The Fiftieth Year of the“ March on Rome»: Recent Interpretations of Fascism." History Teacher (1972) 6#1 pp: 135—142 Andoza:Jstor.
• Pergher, Roberta. «An Italian War? War and Nation in the Italian Historiography of the First World War» Journal of Modern History (Dec 2018) 90#4
• Renzi, William A. In the Shadow of the Sword: Italy’s Neutrality and Entrance Into the Great War, 1914—1915 (1987).
• Mussolini, Benito. 1935. Fascism: Doctrine and Institutions. Rome: Ardita Publishers.

Havolalar

• Axis History Factbook — Italy^(ingl.)
• Mussolini’s War Statement — Declaration of War against USA, 11 December 1941^(ingl.)
• Declaration of War on France and The United Kingdom, 10 June 1940^(ingl.)