Hınıs

Hınıs (kurdcha: Xinûs ^[2]; armancha: Խնուս) Turkiya Erzurum viloyatidagi munitsipalitet va shaharcha . Maydoni 1367 km^{2 [3]} va aholisi 24680 kishini tashkil etadi (2022)^[1]. Shahardagi tarixiy obidalar orasida qal’a va Mush beki Alaaddin tomonidan 1734-yilda qurilgan Ulu Cami masjidi ham bor ^[4]. Shaharda esa kurdlar istiqomat qiladi ^[5].

Hınıs
Qishloq
Erzurum viloyatidagi Hinis tumanini ko'rsatuvchi xarita
Turkiyadagi joylashuvi
Koordinatalari: 39°21′31″N 41°42′1″E
Davlat	Turkiya
Viloyat	Erzurum
Hukumat
Hudud	1 367 km2 (500 sq mi)
Aholisi  (2022)[1]	24 680
• Zichligi	18/km2 (47/sq mi)
Vaqt mintaqasi	TRT (UTC+3)
Pochta indeksi	25600
Hudud kodi	0442

1916-1917-yillarda Birinchi jahon urushi davrida Rossiya qoʻshinlari tomonidan egallab olingan Turkiya hududlarining maʼmuriy-hududiy boʻlinmasidagi Hınıs viloyati

Mush shahridan 150 km uzoqlikda joylashgan bu tuman, tarixda muhim oʻrin egallagan Hamurpert koʻliga juda yaqin. Hinis tumani shimoldan Ak Dağ (Oq Togʻ) togʻlari, gʻarb va janubdan Bingoʻl togʻlari, janubdan sharqdan Oqdoʻgʻon togʻlari bilan oʻralgan ^{[6] [7]}. Hınıs tumani shimolda Tekman va Karayazi tumanlari, sharqda Karaçoban tumani, janubda Mushning Varto, Bulanik va Malazgirt tumanlari bilan qoʻshnidir. Bundan tashqari, Varto shahri Hınısdan atigi 40 km uzoqlikda joylashgan. Hınıs tekis tuman boʻlib, Hınıs tekisligi esa viloyatning eng samarali tekisliklaridan biridir. Shuning uchun tumanning asosiy daromad manbalari qishloq xoʻjaligi va chorvachilikdir. Iqlim va tabiat jihatidan Erzurum bilan oʻxshash xususiyatlarga ega. Qish sovuq va qorli, yozda esa, odatda salqin. Umuman olganda, Erzurum 5-6 daraja issiqroq deb aytish mumkin ^[8].

Geografiyasi

Hınısning geoxaritasi

Hınıs shahrining oʻzi vodiyning yuqori chekkasida, atrofdagi tekislikdan yuqorida koʻtarilgan vulqon stolida joylashgan ^[9]. Shu maqsadda 20 dan ortiq kichikroq daryolar tekislikning asosiy daryosiga qoʻshiladi.

Iqlimi

Hınıs quruq-yozgi nam kontinental iqlimga ega ^[10]. Qishi juda sovuq va qorli, harorat doimiy ravishda muzlashdan past boʻladi. Yoz quruq, kunlari issiq va kechalari salqindir.

Tarixi

Hınıs vodiysi Varazhnunik Armaniston kantonining asosiy qismini tashkil etdi. Bu davrda (taxminan 4—7-asrlar) Hınıs, ehtimol, mustahkam savdo shahri boʻlgan. Keyinchalik, Armonistonni arablar bosib olganidan soʻng, mintaqa bir nechta kichik knyazliklarga boʻlindi. Hınıs yunon manbalarida Sermatz deb atalgan bu knyazliklardan birining „deyarli shubhasiz“ poytaxti edi. Sermatz eski Varajnunik tumanini, shuningdek janubi-gʻarbdagi Varto tekisligini qamrab olgan. Uning hukmdorlari, Malazgirtning Kaysite amirlarining vasallari boʻlishgani ahtimoli mavjud ^[9].

Kara Koyunlu davrida Hınıs Bitlis amirligining vassali boʻlgan kichik kurd amirligining poytaxti boʻlgan. Hınıs amirligi, asosan, Hınıs tekisligida joylashgan boʻlsa-da, Murat daryosining janubiga koʻtarilib, Nazik koʻlni va Bulanık atrofidagi hududni oʻz ichiga olgan. Keyinchalik, Ottoman imperiyasi ostida Hınıs Erzurum Eyalet sanjak tashkil etildi ^[9].

Monumentlar

Qal’a

HınısXinisning eski qal’asi platoning oʻrtasida joylashgan chuqurlik tepasida joylashgan kichik toshli tuynukni oʻrab oladi. Qal’a qoyasiga faqat bir tomondan, uni platoning qolgan qismi bilan bogʻlaydigan baland „boʻyin“ orqali kirish mumkin. Bu „boʻyin“ shaharni tarixan oʻrab turgan devorlarning boshlangʻich nuqtasi edi. Qal’aning faqat bir nechta minoralari bugungi kungacha saqlanib qolgan ^[9].

Masjid

Ulu Cami qal’a qoyasi ostida va shahar tashqarisida joylashgan. Uning tarixi 1734-yilga toʻgʻri keladi va anʼanaviy ravishda Mush vodiysida Mersimekkale qal’asini mustahkamlagan Mush begi Ala ed-Din bilan bogʻliq. Masjid taxminan kub shakliga ega boʻlib, tomni bir nechta kichikroq gumbazlar bilan oʻralgan nisbatan kichik piramidasimon qalpoq bilan qoplaydi. Masjidning shimoli-gʻarbiy burchagida bitta oq-qora chiziqli minorasi bor

Tarkibi

Hınıs tumanida 98ta mahalla mavjud:^[11]  

Manbalar

1. „Address-based population registration system (ADNKS) results dated 31 December 2022, Favorite Reports“ (en) (XLS). TÜİK. Qaraldi: 2023-yil 12-iyul.
2. adem Avcıkıran. Kürtçe Anamnez Anamneza bi Kurmancî (tr, ku), 2009 — 56-bet. Qaraldi: 2019-yil 17-dekabr. (Wayback Machine saytida 2020-11-08 sanasida arxivlangan)
3. „İl ve İlçe Yüz ölçümleri“. General Directorate of Mapping. Qaraldi: 2023-yil 12-iyul.
4. Sinclair, T.A.. Eastern Turkey: An Architectural & Archaeological Survey, Volume I. Pindar Press, 1989 — 289-bet. ISBN 9780907132325.
5. Bajalan. „Between Accommodationism and Separatism: Kurds, Ottomans and the Politics of Nationality (1839-1914)“ 186. University of Oxford.
6. „Hınıs’ın coğrafi yapısı ve iklim özellikleri“ (Turkish). Hınıs Kaymakamlığı (2023).
7. „Hınıs Kasabası’nın coğrafyası“ (Turkish). Ataturk University (2001).
8. „Hınıs Haber“ (tr) (2022-yil 18-may). 2022-yil 28-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 19-iyul.
9. Sinclair, T.A.. Eastern Turkey: An Architectural & Archaeological Survey, Volume I. London: Pindar Press, 1987 — 288-9, 320, 325, 330-1, 335-bet. ISBN 0-907132-32-4. Qaraldi: 2022-yil 20-may.
10. "Table 1 Overview of the Köppen-Geiger climate classes including the defining criteria." (en). Nature: Scientific Data. https://www.nature.com/articles/s41597-023-02549-6/tables/1.
11. Mahalle, Turkey Civil Administration Departments Inventory. Retrieved 12 July 2023.