Fondukiston ibodatxonasi

Fondukiston ibodatxonasi — Kobuldan taxminan 117 kilometr shimoli-sharqda, Parvon viloyati Gʻorband vodiysi yaqinidagi tepalikning eng baland nuqtasida joylashgan buddistlar ibodatxonasi. Ibodatxona qurilishi milodiy 8-asr boshlariga toʻgʻri keladi^[1][2][3][3].

Fondukiston ibodatxonasi
Fondukiston ibodatxonasidan topilgan budda haykali (Afgʻoniston milliy muzeyi)
Umumiy maʼlumot
Maqomi	Ibodatxona
Koordinatalar	34.969591°N 68.876891°E / 34.969591; 68.876891
Fondukiston ibodatxonasi xaritada
Fondukiston ibodatxonasi

Xususiyatlari

Benjamin Rowlandning soʻzlariga koʻra, „Rangdor qilib boʻyalgan devorlar, haykallar juda koʻp boʻlgan bu kichik ibodatxonaga haykaltarosh va quruvchilar tomonidan oʻziga xos diniy effekt berilgan, kelgan inson goʻzal manzarani koʻrgan“^[4][5].

Fondukiston ibodatxonasidagi sanʼat asarlarini eramizning 7—8-asrlarda buddist Turkshohiylar tomonidan boshqariladigan hududlarda buddaviy sanʼatining uzluksiz rivojlanishi natijasida va eftaliylarning biroz taʼsiri bilan birlashib badiiy faoliyatning nisbatan eng yuqori darajasiga deb olish mumkin. Shu jumladan Sosoniylarning madaniy taʼsiri ham mavjud^[6][7]. Fondukiston ibodatxonasi sanʼat asarlari milodiy 7—8-asrlardagi yunon-budda sanʼatining soʻnggi bosqichlariga toʻgʻri keladi.

Bu davrda Xitoyning Tan imperiyasi buddizmning taʼsiri va targʻibotini Markaziy Osiyo davlatlariga, jumladan, Afgʻonistonga xitoy rohiblari oqimi bilan kengaytirishni boshladi, ammo, Hindistondan Oʻrta Osiyoga hind rohiblarining koʻchishi koʻproq sodir boʻldi^[8]. Ushbu voqealar Fondukiston va Tapa Sardardagi hind-xitoy gibrid sanʼat va din uslublarini keltirib chiqardi^[8]. Ushbu ibodatxonadagi san’at asarlari Xitoyning Tyanlongshan kompleksi kabi zamonaviy sanʼat asarlari bilan katta oʻxshashlik qayd etilgan.

Charles Masson 1836-yilda Gʻorband vodiysiga tashrif buyurgan va oʻzining „ Afgʻoniston, Balujiston va Panjobdagi turli sayohatlar haqida hikoyalar“ kitobida koʻplab xarobalar mavjudligini yozgan^[9][10].

Ibodatxona 1936-yilda Délégation archéologique française en Afghanistan tashkilotidan Joseph Hackin va 1937-yilda xuddi shu tashkilotdan Jean Carl tomonidan qazib oʻrganilgan^[11][12]. Qayta tiklangan sanʼat asarlarining aksariyati Guimet muzeyi, Parij va Afgʻoniston Milliy muzeyi oʻrtasida boʻlinib ketgan, koʻplari soʻnggi oʻn yilliklardagi vayronagarchiliklardan omon qolmagan.

Budda haykallari

• 
  Oʻtirgan Budda, Fondukiston ibodatxonasi (hozirda Afgʻoniston milliy muzeyida)^[13].
• 
  Oʻtirgan Bodxisattva, Fondukiston ibodatxonasi, taxminan 700-yil. (hozirda Kobul muzeyida)
• 
  Bodxisattva haykali, Fondukiston ibodatxonasi, taxminan 700-yil
• 
  Eron uslubidagi ustki kiyim kiygan Budda haykali, Gʻorband vodiysi, Fondukiston ibodatxonasi, taxminan 700-yil^[14].
• 
  Naga qirollari, Gʻorband vodiysi, Fondukiston ibodatxonasi, taxminan 700-yil
• 
  Ayol byusti, Fondukiston ibodatxonasi
• 
  Maitreya Bodxisattva rasmi, Fondukiston ibodatxonasi, taxminan 700-yil (hozirda Afgʻoniston milliy muzeyida).
• 
  Oʻtirgan Budda, taxminan 700-yil

Markaziy Osiyo figuralari

Oʻrta Osiyo taʼsiri seziladigan „Quyosh va Oy xudolari“ tasviri, uzun ustki kiyim, etiklar kiygan, zirhlar va uchta yarim oyli toj taqqan. Fondukiston ibodatxonasi^[15].

Ibodatxonadagi turli figuralar Oʻrta Osiyo taʼsirini koʻrsatadi, ulugʻ kishilar uzun ustki kiyim, etik va zirh kiygan, yarim oy tasvirlangan toj taqqan^[16].

Fondukiston monastiridagi qirollik juftligi haykali ostidan buddist Turkshohiylarning (eramizning 7—8-asrlari) tangalari topilgan boʻlib, ulardan muhim maʼlumotlar olish mumkin^[17][18]. Tangalar shoh er-xotin haykallari ostiga ko‘milgan idishdan topilgan, idish ichida arabcha „Bismillahi“ so‘zi va Xusrav II (milodiy 590—628-yillar) tangalari tipidagi bitta sosoniy tanga bor edi. Zarb qilingan sana aniq emas, taxminan 686-yil deyilgan^[19][20].

Shohlik juftligida hind libosidagi malika va Markaziy Osiyo kiyinish uxlubiga xos boʻlgan uzun ustki kiyim va etik kiygan shahzoda tasvirlangan^[21][22].

• 
  Shohlik juftligi. Shoh Markaziy Osiyo uslubidagi ustki kiyim, shuningdek, etik kiygan, malika esa hind kiyimida^[23]. Milodiy 700-yil^[24][25].
• 
  Kobulshohlar hukmdori Barha Teginning Nezak Hunlari uslubidagi tangasi. Fondukiston ibodatxonasidan topilgan. Old tomonda Baqtriya yozuvidagi afsona bor: „Srio Shaho“ (ma'nosi „Olampanoh“). Milodiy 7-asr oxiri^[26].
• 
  Taxminan Fondukiston ibodatxonasi qurilgan davrdagi, birinchi Turkshohiy hukmdori Barha Teginning portreti.

Manbalar

1. „Images of the Fondukistan monastery“. Colorado State University. 2020-yil 1-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2023-yil 19-yanvar.
2. Verardi, Giovanni; Paparatti, Elio (2005). "From Early to Late Tapa Sardār: A Tentative Chronology". East and West 55 (1/4): 432. ISSN 0012-8376. https://www.jstor.org/stable/29757657.
3. Novotny, Susanne (1 January 2007). "The Buddhist Monastery of Fondukistān, Afghanistan – A Reconstruction". Journal of Inner Asian Art and Archaeology 2: 31–37. doi:10.1484/J.JIAAA.2.302542. ISSN 1783-9025. https://www.brepolsonline.net/doi/abs/10.1484/J.JIAAA.2.302542?journalCode=jiaa.
4. Rowland and Rice, Ancient Art of Afghanistan, p. 45
5. „FONDOQESTĀN – Encyclopaedia Iranica“. iranicaonline.org.
6. Compareti, Matteo (2008). "The Painting of the "Hunter-King" at Kakrak: Royal Figure or Divine Being?". Studio Editoriale Gordini: 133. https://www.researchgate.net/publication/283346535.
7. „FONDOQESTĀN – Encyclopaedia Iranica“. iranicaonline.org.
8. Verardi, Giovanni; Paparatti, Elio (2005). "From Early to Late Tapa Sardār: A Tentative Chronology". East and West 55 (1/4): 437–438. ISSN 0012-8376. https://www.jstor.org/stable/29757657.
9. Naweed, Hamid. Art Through The Ages in Afghanistan (en). Author House, 28 February 2013 — 239–240-bet. ISBN 978-1-4817-4275-7.
10. Masson, Charles. Narrative Of Various Journeys In Balochistan Afghanistan And The Panjab Vol III, 1842 — 169-bet. „"In the valley of Ghorband, separated from Koh Daman to the west by a high hill range stretching from the Hindu Kosh, are many and important remains of ancient times...."“
11. „FONDOQESTĀN – Encyclopaedia Iranica“. iranicaonline.org.
12. „Encyclopaedia Iranica: Fondukistan“. iranicaonline.org.
13. Novotny, Susanne (1 January 2007). "The Buddhist Monastery of Fondukistān, Afghanistan – A Reconstruction". Journal of Inner Asian Art and Archaeology 2: 31–37 and this page, also this page. doi:10.1484/J.JIAAA.2.302542. ISSN 1783-9025. https://www.brepolsonline.net/doi/abs/10.1484/J.JIAAA.2.302542?journalCode=jiaa.
14. Compareti, Matteo (2009). "Iranian Elements in Kaśmīr and Tibet Sasanian and Sogdian Borrowings in Kashmiri and Tibetan Art". Transoxiana 14. http://www.transoxiana.org/14/compareti_iranian_elements_kashmir.html.
15. Hackin, J. (1938). "Les travaux de la Délégation archéologique française en Afghanistan: COMPTE-RENDU SOMMAIRE (SEPTEMBRE 1936-AOÛT 1937)". Revue des arts asiatiques 12 (1): 10–11. ISSN 0995-7510. https://www.jstor.org/stable/43475079.
16. Hackin, J. (1938). "Les travaux de la Délégation archéologique française en Afghanistan: COMPTE-RENDU SOMMAIRE (SEPTEMBRE 1936-AOÛT 1937)". Revue des arts asiatiques 12 (1): 10–11. ISSN 0995-7510. https://www.jstor.org/stable/43475079.
17. ALRAM, MICHAEL (2014). "From the Sasanians to the Huns New Numismatic Evidence from the Hindu Kush". The Numismatic Chronicle 174: 282–285. ISSN 0078-2696. https://www.jstor.org/stable/pdf/44710198.pdf.
18. For the photograph of the famous statue, named the „Royal Couple of Fondukistan“, see: [content/0/ „FONDOQESTĀN – Encyclopaedia Iranica“]. iranicaonline.org.
19. Kuwayama, Shoshin (1976). "The Turki Śāhis and Relevant Brahmanical Sculptures in Afghanistan". East and West 26 (3/4): 399–400. ISSN 0012-8376. https://www.jstor.org/stable/pdf/29756318.pdf.
20. ALRAM, MICHAEL (2014). "From the Sasanians to the Huns New Numismatic Evidence from the Hindu Kush". The Numismatic Chronicle 174: 282–283. ISSN 0078-2696. https://www.jstor.org/stable/44710198.
21. „Fondukistan Digitaler Ausstellungskatalog“. pro.geo.univie.ac.at. Kunsthistorisches Museum Vienna. 2020-yil 22-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2023-yil 19-yanvar.
22. Hackin, J. (1938). "Les travaux de la Délégation archéologique française en Afghanistan: COMPTE-RENDU SOMMAIRE (SEPTEMBRE 1936-AOÛT 1937)". Revue des arts asiatiques 12 (1): 10–11. ISSN 0995-7510. https://www.jstor.org/stable/43475079.
23. Hackin, J. (1938). "Les travaux de la Délégation archéologique française en Afghanistan: COMPTE-RENDU SOMMAIRE (SEPTEMBRE 1936-AOÛT 1937)". Revue des arts asiatiques 12 (1): 10–11. ISSN 0995-7510. https://www.jstor.org/stable/43475079.
24. Alram, Michael; Filigenzi, Anna; Kinberger, Michaela; Nell, Daniel; Pfisterer, Matthias „The Countenance of the other (The Coins of the Huns and Western Turks in Central Asia and India) 2012-2013 exhibit: 12. ZABULISTAN: FROM THE ALKHAN-NEZAK CROSSOVER TO THE TURKS“. Kunsthistorisches Museum Vienna. 2017-yil 23-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2017-yil 16-iyul.
25. A recent detailed view: „Les trésors sataniques - Satanic treasures PATRICK CHAPUIS PHOTOGRAPHE“. patrickchapuis.photoshelter.com. 2022-yil 6-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2023-yil 19-yanvar.
26. Alram 2014, s. 282, Plate 43 coin number 37.

Adabiyotlar

• Alram, Michael (2014). "From the Sasanians to the Huns New Numismatic Evidence from the Hindu Kush". The Numismatic Chronicle 174: 261–291. (registration required)
• J. Hackin, "Le monastère bouddhique de Fondukistan (fouilles de J. Carl, 1937), " MDAFA 8, 1959, pp. 49-58.
• J. Hackin, "The Buddhist Monastery of Fondukistan, " Afghanistan (Kabul) 5/2, 1950, pp. 19-35.

Havolalar

• J. Hackinning dastlabki hisobotlaridan olingan fotosuratlar (Wayback Machine saytida 2015-07-17 sanasida arxivlangan)