From Wikipedia, the free encyclopedia
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
Falun koni ((shvedcha: Falu Gruva)) – Shvetsiyaning Falun okrugidagi kon boʻlib, 10-asrdan 1992-yilgacha ming yil faoliyat yuritgan. Ushbu kon Yevropaning misga[1] boʻlgan ehtiyojining uchdan ikki qismini ishlab chiqardi va 17-asrda Shvetsiyaning koʻplab urushlarini moliyalashtirishga yordam berdi. Kondagi texnologik oʻzgarishlar ikki asr davomida butun dunyo boʻylab togʻ-kon sanoatiga katta taʼsir koʻrsatdi[2]. Falun koni hozirda muzey boʻlgan va 2001-yilda UNESCOning Jahon merosi roʻyxatiga kiritilgan.
 Shvetsiya, Dalarna okrugi, | |
| Koordinatalar | 60°35′56″N 15°36′44″E |
|---|---|
Falun konida kon ishlari qachon boshlanganligi haqida yozma maʼlumotlar yoʻq. Arxeologiya va geologiya tadqiqotlar shuni koʻrsatadiki, kondagi qazish ishlari birinchi boʻlib 1000-yillarda boshlangan. 850-yilgacha hech qanday muhim faoliyat boshlanmagan, ammo kon baʼzi maʼlumotlarga koʻra aniq 1080-yilga kelib ishlagan. X asrga oid buyumlarda kondan olingan mis topilgan. Dastlabki ishlar kichik miqyosda boʻlib, mahalliy dehqonlar ruda yigʻish, uni eritish va metallni maishiy ehtiyojlar uchun ishlatish bilan shugʻullangan[3].
Taxminan 1275-yildan 1290y-ilgacha Shvetsiya qiroli Magnus III davrida yanada professional operatsiya boshlandi. Lübecklik zodagonlar va xorijlik savdogarlar dehqonlarni oʻrinlarini egallab olishdi. Savdogarlar misni Yevropada tashish va sotish bilan birga, misni qazib olish jarayonlariga taʼsir koʻrsatdilar va qazib olish uchun ishlatiladigan usullar va texnologiyani ishlab chiqdilar. Kon haqidagi birinchi yozma hujjat 1288-yilga tegishli; unda Västerås cherkovi koʻchmas mulk evaziga konning 12,5% ulushini sotib olgani qayd etilgan[4].
XIV asrning oʻrtalariga kelib, kon muhim milliy resursga aylandi va Shvetsiya davlatining kelgusi asrlardagi daromadlarining eng katta qismi kondan tushadi. Oʻsha paytdagi qirol Magnus IV Falun koni hududlariga shaxsan tashrif buyurdi va hukumdorning moliyaviy manfaatlarini taʼminlovchi konchilik operatsiyalari nizomi charterni tuzdi[5].
Mis qazib olishning asosiy usuli toshni yongʻin oʻchirish deb nomlanuvchi katta olovlar orqali isitish edi. Tosh soviganida, u moʻrt boʻlib, yorilib ketadi, bu esa xanjar va bolgʻa kabi qoʻlda ishlaydigan asboblar bilan ishlashga imkon beradi. Ruda kondan olib chiqilgach, u ochiq oʻchoqlarda oltingugurt miqdorini kamaytirish uchun qizdirilgan. Qalin, zaharli tutun Falun hududining asrlar davomida ajralib turadigan xususiyatidan biri boʻlib kelgan. Qizdirilganidan keyin ruda eritildi; uning chiqishi misga boy material edi. Qizdirish va eritish texnologiyasi xom mis ishlab chiqarilgunga qadar bir necha marta takrorlangan. Bu kondan olingan yakuniy mahsulot mis edi; keyingi tozalash boshqa joylarda misni qayta ishlash zavodlarida amalga oshirildi. Bu jarayon VII asr davomida, to XIX asr[6] oxirigacha hech qanday katta oʻzgarishsiz qoʻllangan. Yongʻin oʻchirish va drenajlash usullari va texnologiyasi Germaniya konlaridan masalan, Harz togʻlarida olib kelingan boʻlishi mumkin.
1347-yildagi nizom asosida yaratilgan Falun konining tashkiliy tuzilmasi oʻz davrida rivojlangan. Erkin konchilar mis eritish zavodlaridagi egaliklariga mutanosib ravishda, misni qazib olish jarayonlari aksiyalariga ham ega edilar. Ushbu tuzilma zamonaviy aksiyadorlik jamiyatlarining asoschisi boʻlgan va eski kon kompaniyasining zamonaviy vorisi Stora Ensoni koʻpincha dunyodagi eng qadimgi aksiyadorlar jamiyati deb atashadi[2].
XVII asrda ishlab chiqarish quvvati eng yuqori choʻqqiga chiqdi. Bu vaqt ichida kondan olingan mahsulot Shvetsiyaning buyuk kuch davridagi turli urushlarini moliyalashtirish uchun ishlatilgan. Shvetsiya Xususiy kengashi konni xalq xazinasi va qal’asi deb atagan. Eng yuqori ishlab chiqarish nuqtasi 1650-yilda sodir boʻlgan boʻlib, kuniga 3000 tonnadan ortiq mis ishlab chiqarilgan[1].
Togʻ deyarli yarim ming yillik oltin davrining oxirlarida qazib olingan. Oldingi oʻn yilliklarda ishlab chiqarish kuchaydi va 1687-yilga kelib kon koʻp sonli shaxtalar va gʻorlar bilan kesishganligi odatiy hol boʻlib qoldi. Kon ichida yurish uchun shaxtaning xaritalarini yaratishga katta kuch sarflandi, ammo togʻning mustahkamligi haqida umumiy maʼlumot yoki hech qanday taxmin ham yoʻq edi. 1687-yilning yoz faslida togʻdan muntazam ravishda katta shovqinlar eshitilardi. Oʻsha yilning yoz oʻrtalari arafasida asosiy chuqurlar va poydevorlar orasidagi ajratuvchi devor boʻshab qoldi va konning muhim qismi qulab tushdi. Agar yoz oʻrtalarida, konchilar ishlamaydigan yilning ikki kunidan birida, ikkinchisi Rojdestvo bayramida sodir boʻlmaganida, bu osonlik bilan katta falokatga aylanib, konda ishlaydigan yuzlab odamlarni oʻldirishi va tuzoqqa tushishi mumkin edi[7].
2001-yilda Falun koni UNESCOning Butunjahon merosi roʻyxatiga kiritilgan, Shvetsiyadagi 15 ta kondan biri. Konning oʻzidan tashqari, Jahon merosi hududi Falun shahrini, jumladan, XVII asrdagi konchilarning kottejlarini[8], turar-joylarini va Bergsmansbigdenni oʻz ichiga oladi, bu erkin konchilar oʻrnashib olgan va ular koʻpincha oʻz boyliklarini aks ettiruvchi mulklar qurgan edi[9].
1922-yilga kelib 1770-yillarda qurilgan eski maʼmuriy bino (shvedcha: Stora Gruvstugan) konchilik muzeyiga aylantirildi. 1966-yilda konning kengayishi tufayli bino buzib tashlanishi kerak edi va uning nusxasi tayyorlandi[10]. Ushbu muzeyga bir yil davomida 100 000 ga yaqin chet ellik va mahalliy aholilar tashrif buyurishadi[11]. Bu muzey Falun konida asrlar davomida qazib olish tarixini aks ettiradi; shu jumladan foydali qazilmalarni ishlab chiqarish, mashinalar modellari, asboblar va kondagi odamlar suratlarni koʻrish mumkin. Shuningdek, XVII asrdan boshlab kondagi muhim odamlarning portretlarining katta toʻplamida mavjud[12].
