Dialektik materializm
From Wikipedia, the free encyclopedia
Dialektik materializm — bu Karl Marks va Fridrix Engels asarlariga asoslangan materialistik nazariya boʻlib, tarix falsafasidan tortib to fan falsafasigacha boʻlgan turli falsafiy fanlarda keng qoʻllanilgan[1][2]. Materialistik falsafa sifatida Marks dialektikasi real dunyo sharoitlarining ahamiyati va ijtimoiy munosabatlardagi funksional ziddiyatlar mavjudligini taʼkidlaydi, bu ziddiyatlar ijtimoiy sinf, mehnat iqtisodiyoti va ijtimoiy-iqtisodiy oʻzaro taʼsirlar kabi ziddiyatlardan kelib chiqadi[3]. Marksizmda, ziddiyat bu ikki kuch bir-biriga qarshi boʻlgan munosabat boʻlib, oʻzaro rivojlanishga olib keladi[4].
Gegel dialektikasining idealistik nuqtai nazaridan farqli oʻlaroq, Marksist dialektika materialistik nuqtai nazarni taʼkidlaydi, yaʼni moddiy hodisalardagi ziddiyatlar dialektik tahlil bilan hal qilinishi mumkin, bu ziddiyatni hal qilish uchun sintezlangan yechim chiqariladi va hodisaning mohiyati saqlanadi. Marks ziddiyat tufayli kelib chiqqan muammolarni eng samarali hal qilish yoʻli ziddiyatni hal qilish va muammo ildizi boʻlgan ijtimoiy tashkilot tizimlarini qayta tashkil etish deb hisoblagan[5].
Dialektik materializm tabiiy dunyo evolyutsiyasini tan oladi va shu tariqa inson boʻlishning yangi sifatlari va inson mavjudligi yuzaga keladi. Engels metafizik xulosadan foydalanib, inson mavjudligining yuqori darajasi quyi darajadagi inson mavjudligiga asoslanganligini taʼkidlagan. Yuqori darajadagi mavjudlik bu yangi tartib boʻlib, uning oʻzining irredutsibil qonunlari bor va evolyutsiya rivojlanish qonunlari bilan boshqariladi, bu qonunlar harakatdagi moddaning asosiy xususiyatlarini aks ettiradi[6][7].
1930-yillarda Sovet Ittifoqida Iosif Stalin tomonidan yozilgan ʻDialektik va tarixiy materializmʻ (1938) kitobi dialektik materializm va tarixiy materializmning sovet formulirovkasini belgilangan va u Sovet Ittifoqida taʼlim tizimida oʻqitilgan. Xitoy Xalq Respublikasida shuningdek, Mao Zedong tomonidan yozilgan ʻZiddiyat haqidaʻ (1937) essesiga oʻxshash matn bor edi, bu maoizmning asosiy hujjati boʻlgan.