Benyamin Netanyahu

Benyamin „Bibi“ Netanyahu (/ˌnɛtənˈjɑːhuː/ NET-ən-YAH-hoo; ivritcha: בִּנְיָמִין נְתַנְיָהוּ) – isroillik siyosatchi, 2022-yildan beri Isroil bosh vaziri, 1996-1999-yillarda va yana 2009-2021-yillarda bu lavozimda ishlagan. Likud partiyasining raisi. Netanyahu mamlakat tarixida eng uzoq muddat ishlagan bosh vazir boʻlib, jami 16 yildan koʻproq vaqt bu lavozimda qolgan. Isroil davlati tashkil etilganidan keyin tugʻilgan birinchi bosh vazirdir^{[1][2][3][4][5][6][7][8][9][10]}.

Benyamin Netanyahu
בנימין נתניהו‬
Isroil Bosh vaziri
Mansab davri 31-mart, 2009-yil(2009-03-31) – 13-iyun, 2021-yil(2021-06-13)
Prezident	Shimon Peres Reuven Rivlin
Oʻtmishdoshi	Ehud Olmert
Vorisi	Naftali Bennett
Mansab davri 18-iyun, 1996-yil(1996-06-18) – 6-iyul, 1999-yil(1999-07-06)
Prezident	Ezer Weizman
Oʻtmishdoshi	Shimon Peres
Vorisi	Ehud Barak
Isroil tashqi ishlar vaziri
Mansab davri 14-may, 2015-yil(2015-05-14)
Oʻtmishdoshi	Avigdor Lieberman
Mansab davri 18-dekabr, 2012-yil(2012-12-18) – 11-noyabr, 2013-yil(2013-11-11)
Oʻtmishdoshi	Avigdor Lieberman
Vorisi	Avigdor Lieberman
Mansab davri 6-noyabr, 2002-yil(2002-11-06) – 28-fevral, 2003-yil(2003-02-28)
Hukumat boshligʻi	Ariel Sharon
Oʻtmishdoshi	Shimon Peres
Vorisi	Silvan Shalom
Isroilning BMTdagi doimiy vakili
Mansab davri 1984-yil – 1988-yilgacha
Hukumat boshligʻi	Yitzhak Shamir Shimon Peres
Oʻtmishdoshi	Yehuda Zvi Blum
Vorisi	Yohanan Bein
Shaxsiy maʼlumotlari
Tavalludi	21-oktyabr 1949-yil (1949-10-21) (74 yosh) Tel Aviv
Siyosiy partiyasi	Likud
Turmush oʻrtogʻi	Sara Netanyahu
Bolalari	3
Kasbi	siyosatchi, diplomat, yozuvchi, iqtisodchi
Imzosi
Mansubligi	Isroil quruqlikdagi qo’shinlari
Xizmat yillari	1967–1973
Unvoni	Kapitan

Tel-Avivda yahudiy oilasida tugʻilgan. Quddusda va AQShning Filadelfiya shahrida oʻsgan. 1967-yilda Isroil mudofaa kuchlariga xizmatga kirdi^[11]. Sayeret Matkal maxsus kuchlarida qism rahbari boʻldi va bir nechta missiyalarda qatnashdi. Kapitan unvoniga ega boʻldi. Massachusets texnologiya institutini tamomlagandan soʻng, Netanyahu „Boston Consulting Group“ shirkati iqtisodiy maslahatchisi boʻldi. 1978-yilda Isroilga qaytib, Antiterror Institutini tashkil qildi. 1984-yildan 1988-yilgacha Isroilning Birlashgan Millatlar Tashkilotidagi doimiy vakili boʻlgan. 1993-yilda Likud partiyasi raisi etib saylanganidan soʻng, muxolifat rahbari boʻldi. 1996-yilgi saylovda Shimon Peresni magʻlub etib, Isroil bosh vaziriga aylandi. Netanyahu va Likud 1999-yilgi saylovda Ehud Barakning „Yagona Isroil“ ittifoqi tomonidan magʻlubiyatga uchratilgan. Netanyahu xususiy sektorga kirib, siyosatdan butunlay voz kechishni tanladi. Keyinroq siyosatga qaytdi: Ariel Sharon bosh vazirligi davrida tashqi ishlar vaziri va keyinroq moliya vaziri lavozimlarida ishladi. Isroil iqtisodiyotida sezilarli oʻsishga olib kelgan islohotlarni boshladi. Gʻazoni ajratish rejasi bilan bogʻliq kelishmovchiliklar tufayli isteʼfoga chiqdi^[12][13].

Netanyahu Likud rahbariyatiga 2005-yil dekabrida Ariel Sharon isteʼfoga chiqqanidan keyin qaytdi^[14]. 2006-yildan 2009-yilgacha muxolifat yetakchisi boʻlgan^[15]. 2009-yilgi saylovlardan soʻng Netanyahu boshqa oʻng partiyalar bilan koalitsion hukumat tuzdi va ikkinchi marta bosh vazir sifatida qasamyod qildi^[16][17]. 2013-yilgi va 2015-yilgi saylovlarda Likudni gʻalabaga olib chiqdi^[18]. 2019-2020-yillardagi ketma-ket uchta saylovdan soʻng siyosiy boshi beqarorlikka uchradi va hukumat tuza olmadi. Netanyahu va Benny Gantz oʻrtasida koalitsiya toʻgʻrisida kelishuvga erishilgandan soʻng beqarorlik hal qilindi^[19][20]. Koalitsiya 2020-yilning dekabrida rotatsiya amalga oshirilishidan oldin parchalanib ketdi va 2021-yil mart oyida yangi saylovlar oʻtkazildi. Oʻzining oxirgi hukumatida Netanyahu Isroilning COVID-19 pandemiyasiga qarshi kurashi va 2021-yilgi Isroil-Falastin inqiroziga qarshi javob amaliyotini boshqardi. 2021-yil iyun oyida Naftali Bennett hukumati tuzilganidan soʻng, bosh vazirlikdan chetlashtirildi va uchinchi marta muxolifat yetakchisiga aylandi. Netanyahu 2022-yilgi saylovdan keyin oʻng qanot partiyalari bilan koalitsiya tuzdi va yana bosh vazir lavozimiga qaytdi. Netanyahu va uning hukumat koalitsiyadagi hamkorlari keng koʻlamli sud islohotini olib borishdi. Sud-huquq islohotiga qarshi saʼy-harakatlar salbiy munosabat bilan kutib olindi, sud-huquq islohotiga qarshilar koʻp oylar davomida butun mamlakat boʻylab ommaviy norozilik namoyishlari oʻtkazdi. 2023-yil 7-oktabrda Isroil HAMAS tomonidan hujumga uchradi va bu 2023-yilgi Isroil-Hamas urushini keltirib chiqardi. Isroil hukumati bu hujumga tayyor boʻlmagani uchun Netanyahu muxoliflar tomonidan tanqid qilindi^[21][22][23].

Netanyahu Donald Trump bilan 1980-yillardan beri yaqin doʻsti boʻlgan. Oʻzining doʻstona munosabatlarini 2016-yildan boshlab Isroildagi siyosiy murojaatlarida markaziy oʻringa qoʻydi^[24]. Trump prezidentligi davrida Qoʻshma Shtatlar Quddusni Isroilning poytaxti sifatida va Golan tepaliklari ustidan suverenitetini tan oldi. Isroil va arab davlatlari oʻrtasidagi bir qator kelishuvlar, xususan Ibrohim kelishuvlariga vositachilik qildi. Netanyahu bosh vazir sifatida Gʻarbiy Sohildagi ishgʻol qilingan Isroil yerlarini kengaytirish boʻyicha oʻnlab yillar davom etgan harakati xalqaro huquqqa muvofiq noqonuniy deb topilgani uchun tanqid qilindi^[25]. 2019-yilda Netanyahu vakolalarini suiisteʼmol qilish, poraxoʻrlik va firibgarlikda ayblandi. Bosh vazir lavozimidan tashqari barcha vazir lavozimlaridan voz kechishga majbur boʻldi^[26][27][28].

Bolaligi va harbiy faoliyati

Netanyaxu 1949-yilda Tel-Avivda tugʻilgan^[29][30]. Uning onasi Tzila Segal (1912–2000), Usmonlilar imperiyasi tarkibidagi Quddus viloyatining Petah Tikva shahrida tugʻilgan. Otasi Bension Netanyahu (1910–2012), Varshavada tugʻilgan. Ispaniya yahudiylarning oltin davrini oʻrganish sohasida tarixchi boʻlgan. Netanyaxuning otasi tomonidan bobosi Natan Mileykovskiy ravvin va sionist yozuvchi boʻlgan. Netanyahuning otasi Falastinga majburan koʻchirilgan paytida familiyasini „Mileykovskiy“dan „Xudo bergan“ degan maʼnoni anglatuvchi „Netanyahu“ga oʻzgartirgan. Uning oilasi asosan Ashkenazi boʻlsa-da, DNK testi uning sefard ajdodi borligini aniqlaganini aytdi. U Vilna Gaondan kelib chiqqanini daʼvo qiladi^[31][32].

Netanyahu oilada uch farzandning ikkinchisi edi. Quddusda oʻsgan va taʼlim olgan. Genrietta Szold boshlangʻich maktabida oʻqigan. Uning 6-sinf oʻqituvchisi Rut Rubenstein „Netanyahu xushmuomala, tartibli, olijanob va faol boʻlganini“ aytgan^[33].

Men birlikni juda qadrlayman. Bu bizning hayotimiz haqiqatini oʻzgartiradigan birlik. Harbiy boʻlinma kichik boʻlsa-da, mamlakat harbiylarning butun faoliyatiga taʼsir qila oladi… Boʻlimdagi xizmatim harbiy amaliyotlardagi xatarlar haqidagi tushunchamni kuchaytirdi. Bu men uchun aniq va nazariy emas.

1956-1958-yillarda va 1963-yildan 1967-yilgacha uning oilasi Amerika Qoʻshma Shtatlari Pensilvaniya shtatining Cheltenham Township shahrida yashagan^[34]. Otasi Dropsi kollejida dars bergan^[35]. Benjamin Cheltenham oʻrta maktabini tugatgan. Maktabda munozaralar klubi, shaxmat klubi va futbol klubida faol ishtirok etgan^[35]. U va uning ukasi Yonatan bu hududda duch kelgan yuzaki hayot tarzidan, yoshlarning qarshi harakatidan, oila qatnagan Filadelfiya yahudiylar ibodatxonasidagi liberal islohot muhitidan norozi boʻlishdi^[35].

Netanyahu 1967-yilda oʻrta maktabni tugatgan. Shu yili Isroilga qaytib kelib, mudofaa kuchlariga xizmatga kirgan. Besh yil davomida mamlakat qurolli kuchlarining „Sayeret Matkal“ maxsus harbiy boʻlinmasida askar sifatida xizmat qilgan^[36]. 1967–1970-yillardagi urushda ishtirok etgan^[37]. Isroil harbiylari Iordaniyaga bostirib kirgan. 1968-yil mart oyida boʻlib oʻtgan Karame jangida Falastin ozodlik tashkiloti yetakchisi Yosir Arofatni qoʻlga olish uchun borgan harbiylar ogʻir zarbalarga uchragan edi. Netanyahu harbiy boʻlinmalardan birida komandir boʻlgan va bir necha bor janglarda yaralangan^[38]. 1968-yilda Isroilning Livanga bostirib kirishida va 1972-yilning may oyida falastinlik terrorchilar tomonidan garovga olingan Sabena 571 reysini ozod qilish amaliyotida yelkasidan oʻq yegan^[39][40]. 1972-yilda harbiy xizmatdan boʻshatilgan va Sayeret Matkal rezervida qolgan. Keyinchalik, Qoʻshma Shtatlarga oʻqish uchun ketdi. 1973-yil oktyabr oyida Yom Kippur urushida xizmat qilish uchun Isroilga qaytib keldi^[41]. Suvaysh kanali boʻylab Misr kuchlariga qarshi maxsus harbiy amaliyotda qatnashgan. Amaliyot tafsilotlari bugungacha maxfiyligicha qolmoqda^[42].

1972-yil oxirida AQShga qaytib keldi Massachusets Texnologiya Institutida (MIT) arxitektura boʻyicha oʻqidi^[43]. Ben Nitay ismi bilan 1975-yil fevral oyida arxitektura boʻyicha bakalavr darajasini oldi^[44][45]. 1976-yil iyun oyida magistrlik darajasini oldi^[46]. Bir vaqtning oʻzida siyosatshunoslik fanlari boʻyicha doktoranturada oʻqidi, biroq Entebbe bosqinida ukasi oʻlimi tufayli oʻqishi toʻxtatildi^[47].

Netanyahu 1976-yildan 1978-yilgacha kompaniyada ishlagan Massachusets shtatining Boston shahridagi Boston Consulting Group kompaniyasida iqtisodiy maslahatchi boʻlgan edi. Kompaniyada Mitt Romney bilan birga ishlagan, u bilan doimiy doʻstlik munosabatlarini oʻrnatgan. Romney Netanyahuni oʻsha paytda „aniq nuqtai nazarga ega kuchli shaxs“ deb taʼriflagan va „bir-birlarini juda yaxshi tushunganliklarini“ aytgan^[48].

Manbalar

1. Picheta. „Benjamin Netanyahu sworn in as leader of Israel's likely most right-wing government ever“ (en). CNN (2022-yil 29-dekabr). Qaraldi: 2022-yil 29-dekabr.
2. „Netanyahu“. Dictionary.com Unabridged. Random House.
3. Heller. „Netanyahu makes history as Israel's longest-serving leader“. Associated Press (2019-yil 17-iyul). Qaraldi: 2019-yil 17-iyul.
4. Williams, Dan. „Bruised but driven, Netanyahu becomes Israel's longest-serving PM“. Reuters (2019-yil 18-iyul). Qaraldi: 2019-yil 18-iyul.
5. Judy Dempsey. „The Enduring Influence of Benjamin Netanyahuʻs Father“. Carnegie Europe (3-may 2012).
6. Amir Buhbut, „Sayeret Matkal is 50 years old“ (Wayback Machine saytida 2012-10-14 sanasida arxivlangan), NRG Maariv
7. Mitch Ginsburg (25-oktabr]] 2012) „Saving Sergeant Netanyahu“, The Times of Israel
8. Hoffman, Gil. „Kadima wins, but rightist bloc biggest“ (10-fevral 2009). Qaraldi: 17-iyun 2012.
9. „Netanyahu sworn in as Israelʻs prime minister“ (31-mart 2009). Qaraldi: 10-mart 2013.
10. Heller, Jeffrey. „Netanyahu sworn in as Israeli prime minister“. Reuters (31-mart 2009). 2015-yil 24-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 10-mart 2013.
11. David Remnick (23-yanvar 2013). „The New Yorker“. {{cite magazine}}: Cite magazine requires |magazine= (yordam); More than one of |title= va |sarlavha= specified (yordam); sana kiritilishi kerak boʻlgan parametrga berilgan qiymatni tekshirish lozim: |date= (yordam)
12. „Netanyahu Gets Tough to Transform Israel's Economy“. The New York Times (2004-yil 24-oktyabr). Qaraldi: 2023-yil 4-yanvar.
13. Mitchell, Thomas G.. Likud Leaders. Jefferson, North Carolina: McFarland, 2015 — 186-bet. ISBN 978-0-7864-9713-3.
14. „Netanyahu elected as Likud party chairman“. Xinhua News Agency (2005-yil 20-dekabr). 2006-yil 27-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2009-yil 27-iyul.
15. Hoffman, Gil. „Kadima wins, but rightist bloc biggest“. The Jerusalem Post (2009-yil 10-fevral). Qaraldi: 2012-yil 17-iyun.
16. „Netanyahu sworn in as Israel's prime minister“. Haaretz (2009-yil 31-mart). Qaraldi: 2013-yil 10-mart.
17. Heller, Jeffrey. „Netanyahu sworn in as Israeli prime minister“. Reuters (2009-yil 31-mart). 2015-yil 24-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2013-yil 10-mart.
18. Tobin, Amir; Birnbaum, Ben (20 March 2015). „'Is This Ship Sinking?' Inside the Collapse of the Campaign Against Netanyahu“. The New Yorker. New York City.
19. Hoffman. „Rivlin hands over mandate, begs MKs to prevent third election“ (en). The Jerusalem Post (2019-yil 21-noyabr). Qaraldi: 2019-yil 21-noyabr.
20. Eglash, Ruth. „After three elections and political deadlock, Israel finally swears in new government“. The Washington Post (2020-yil 17-may). Qaraldi: 2020-yil 20-may.
21. „Israel-Gaza conflict: Unthinkable security lapse on Netanyahu's watch“. The Times.
22. „Israelis question Prime Minister Benjamin Netanyahu on 'colossal failure' on security establishment“. The Telegraph Online.
23. „Netanyahu may end up the highest-ranking casualty of this attack“. The Australian.
24. Halbfinger, David M.. „Biden's Win Means a Demotion for Netanyahu and Less Focus on Israel“. The New York Times (2020-yil 9-noyabr). 2020-yil 9-noyabrda asl nusxadan arxivlangan.
25. „Netanyahu and the Settlements“. The New York Times (2015-yil 12-mart). Qaraldi: 2023-yil 2-yanvar.
26. Wootliff, Raoul. „AG announces Netanyahu to stand trial for bribery, fraud and breach of trust“. The Times of Israel (2019-yil 21-noyabr). Qaraldi: 2019-yil 22-noyabr.
27. Levinson, Chaim. „Netanyahu to Relinquish Ministerial Portfolios in Coming Days“. Haaretz (2019-yil 23-noyabr). Qaraldi: 2019-yil 23-noyabr.
28. „Netanyahu said set to give up 4 ministry portfolios after charges announced“. The Times of Israel (2019-yil 23-noyabr). Qaraldi: 2019-yil 23-noyabr.
29. „Benjamin Netanyahu“. Israel Ministry of Foreign Affairs. 2013-yil 6-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 16-iyun.
30. „Benjamin Netanyahu, Israel's unseated long-term leader“ (en-GB). BBC News (2021-yil 13-iyun). Qaraldi: 2021-yil 16-iyun.
31. Itamar Eichner (25 May 2016) „Netanyahu: I have Sephardic roots as well“, Ynetnews
32. Winer, Stuart. „Netanyahu reveals his roots go back to Spain“ (en-US). The Times of Israel. Qaraldi: 2020-yil 16-avgust.
33. Lidman, Melanie. „PM was 'responsible' sixth-grader, evaluation shows“. The Jerusalem Post (2012-yil 28-avgust). Qaraldi: 2012-yil 30-avgust.
34. „Prime Minister Benjamin Netanyahu“. Ynetnews (2012-yil 10-fevral). Qaraldi: 2013-yil 9-mart.
35. Moyer, Justin. „Why Benjamin Netanyahu is so tough: He's from Philadelphia“. The Washington Post (2015-yil 3-mart). 2015-yil 2-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2015-yil 5-mart.
36. „Netanyahu's 'My Story': In the eyes of a staunch ideologue“ (2022-yil 30-noyabr).
37. „Right-wing Jewish Nationalism Created Netanyahu. Then Netanyahu Became Its Master“. Haaretz.
38. Ginsburg, Mitch. „Saving Sergeant Netanyahu“. The Times of Israel (2012-yil 25-oktyabr).
39. „Israel's Benjamin Netanyahu: Commando turned PM“. BBC News (2020-yil 14-may). Qaraldi: 2020-yil 24-iyul.
40. Melman, Yossi. „More than six decades on, Israel memorializes late commander of British Army's Jewish Unit“. Haaretz (2010-yil 18-noyabr). Qaraldi: 2013-yil 17-mart.
41. Ball, Charles H.. „Professor recalls Netanyahu's intense studies in three fields“. MIT Tech Talk (1996-yil 5-iyun). Qaraldi: 2013-yil 17-mart.
42. {{Yangiliklar manbasi}} andozasidan foydalanishda title= parametri belgilanishi kerak.
43. Cathy Hartley, David Lea, Paul Cossali, Annamarie Rowe, Survey of Arab-Israeli Relations (Taylor & Francis, 2004), p. 522
44. „Enrollment Statistics“. MIT Office of the Registrar. Qaraldi: 2012-yil 17-oktyabr.
45. „The MIT 150: 150 Ideas, Inventions, and Innovators that Helped Shape Our World“. The Boston Globe (2011-yil 15-may). Qaraldi: 2011-yil 8-avgust.
46. Ball, Charles H.. „Professor recalls Netanyahu's intense studies in three fields“. MIT Tech Talk (1996-yil 5-iyun). Qaraldi: 2013-yil 17-mart.
47. „Profile: Benjamin Netanyahu“. BBC News (2009-yil 20-fevral). Qaraldi: 2013-yil 9-mart.
48. Barbaro, Michael. „A Friendship Dating From 1976 Resonates in 2012“. The New York Times (2012-yil 7-aprel). Qaraldi: 2012-yil 7-aprel.