Моол
From Wikipedia, the free encyclopedia
Моол чурт (халха моол. Монгол улс; орус. Монголия) — Төп Азияда күрүне. Соңгу талазында Россия, мурнуу, чөөн болгаш барыын талазында Кыдат-биле кызыгаарлажып чыдар. Далайже үнмейн турар күрүне. Чериниң шөлү - 1 564 116 км². Найыслалы Улаан-Баатар хоорай.
.svg)
- Эта статья — о Моол чурт. О Өвүр Моол оран см. Өвүр Моол оран; о Моол улус см. Моол кижи.
|
Моол чурт | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| |||||
| Моол чурттуң ыдык ыры | |||||
|
|
|||||
| Төре дылдар | Моол дыл | ||||
| Найысылал | Улан-Батор[d][2] | ||||
| Валюта | монгольский тугрик[d] | ||||
| Интернет-домен | .mn[d][2] | ||||
| Код ISO | MN | ||||
| Код МОК | MGL | ||||
| Телефонный код | +976[2] | ||||
| Шак куржактары | UTC+8:00[d], Asia/Hovd[d][3], Asia/Ulaanbaatar[d][3] биле Asia/Choibalsan[d][3] | ||||
| Автомобильное движение | справа[d][4] | ||||
Күрүне дылы - моол дыл. Моол дыл кырында чурттуң барык 95% чугаалажып турар. Кол чонун калга деп адаар.
Моолдуң эрте-бурунгу төөгүзү
Эрте-бурунгу үеде Моолдуң девискээрин аргалар биле тулаалар шыва ап турган, а шаттарынга шынаалар база шыктар дөжелип турган. Моолдуң девискээринге тывылган гоминидтерниң назы-хары 850 муң чыл бооп турар[5].
Хунну империяның тургустунганы
Бистиң эрага чедир IV-кү чүс чылдарда Гоби кызыгаарында сиңни берген ховуларга хуннар деп чаа чон каттыжып келген. Олар ол черниң ховуларын эргээн баштайгы чоннар бооп турар. Б.э. чедир III-кү векте Моолдуң девискээринге чурттап турган хуннар кыдат күрүнелер-биле демисежип эгелээннер. Б.э. чедир 202 чылда түрк аймак чоннарның баштайгы империязы - хаан оглу Модэ шаньюнуң баштааны-биле Хунну империязы тургустунган.
Моол күрүнениң тургустунганы
XII чүс чылдың эгезинде янзы-бүрү моол аймактар чаңгыс күрүне тургузарының аргазын база катап шенээннер. Ол күрүне төөгүже Хамаг Монгол деп кирген. Ол күрүнениң баштайгы чагырыкчызы Хайду хаан болган, а ооң уйнуу Хабул хаан шерии-биле кожа кызыгаарда Цинь империязының кожууннарын тиилеп шылаар күчү-күштүг апарган. Дараазында хаан Амбагай дайызыннарынга татарларга туттургаш ("татар" деп ат түрк уктуг аймактарны адаары апарган) чжурчжэннерге хүлээттиргеш аңаа чок кылдырган. Каш чыл болгаш татарлар келир үениң Чиңгисхаанның (улуг хаан апаарының бертинде Тэмучин деп аттыг турган) адазын Есүгей маадырны (монг.Есүхэй баатар) өлүрген. Тэмучинни улуг хаан апаарының бертинде кереиттерниң баштыңы Ван хаан деткип турган. Тэмучинниң шериг албаны көвүдеп күштелип кээрге ынчангы 3 эң шыырак аймакты ол чагырып алган: 1202 чылда чөөн чүкте татарларны, 1203 чылда кереиттерни, а 1204 чылда барыын чүкте найманнарны. 1206 чылда моол аймактарның хааннары болгаш ызыгууртаннары Тэмучинни бүгү моол аймактарның хааны кылдыр чарлааш Чиңгисхаан деп атты тывыскан.
Чиңгисхаанның Улуг Моол империяны тургусканы
Улуг Моол империя Маньжуриядан Алтай дагларынга чедир чурттап чораан моол аймактарның каттышканының түңнелинде тургустунган. Кырында айытканы ёзугаар, ол империяның хааны Тэмучин апарган (хаан ады Чиңгисхаан). Улуг Моол империяны Чиңгисхаан 1206 чылдан 1227 чылга чедир башкарып турган. Ол чылдар тургузунда империяның девискээри аргажок делгем апарган, ынаар Кыдат Империязының девискээри, Ортаа Азияның девискээри, Иран болгаш Киев Русь кирген. Делегей төөгүзүнче Улуг Моол империя эң улуг империя кылдыр кирген, ооң девискээри амгы Польшадан (барыын чүкте) Көреяга чедир (чөөн чүкте) болгаш Сибирьден (соңгу чүкте) Вьетнам болгаш Оманга чедир турган.
1294 чылда Улуг Моол империя бичиилеп дүжүп эгелээн. Ооң чылдагаанын аңгы-аңгы чоннар, чүдүлгелер, культураларның хөйү болгаш аңгызы, оон аңгыда девискээриниң калбаа деп тайылбырлап турар.
Моол Империя Юань (1271—1368)
1260 чылда империяның төвүн Каракорумдан Ханбалыкче көжүрген соонда сарыг шажынны моол хааннар болгаш ызыгууртаннар хүлээп эгелээн. 1353 чылда моолдар удур тура халыышкын соонда Юань империязы дүжүп калган, а Кыдат Моолдан аңгыланы берген. 1380 чылда Мин династиязының шериглери Каракорум хоорайны өртеткеш чок кылганнар.
Империя соонда (1368—1691)
Даразында үеде, Юань Империязы дүжерге Моолдуң девискээринге Соңгу Юань деп династия тургустунган. Ол үени "биче хааннар" үези деп адап турар, ол үеде Улуг хаанның күчү-күжү чавыс болгаш кошкак турган болгаш күрүне иштинге хөй демиселдер болуп турган. Күрүнениң башкарылгазы чаңгыс удаа эвес Чингизиттерниң холунче эвес, а өскелерже чоруп турган, чижээ: ойрат хаан Эсен тажы. Сөөлгү катап аңгыланган моол аймактарны XV чүс чылда Даян-хаан Бату-Мункэ чыып тургускан. XVI чүс чылда Моолга төвүт Сарыг Шажын тургустунган. Моол болгаш ойрат хааннар Төвүттүң иштики херектеринге база киржип турганнар.
Цин империязынче кирген моол күрүнелер
Манжурлар дараазында черлерни эжелээн:
- 1636 чылда - Иштики Моолду ( амдыызында Кыдаттың бир кожууну)
- 1691 чылда - Даштыкы Моолду ( амгы Моол күрүне)
- 1755 чылда - Ойрат моол күрүнени ( Джуңгарлар күрүнези - амгы үеде Кыдаттың барыын талазында Казахстан-биле кожа чыдар кожуун)
- 1756 чылда - Таңды-Ураанхай ( Россияже кирип турар амгы Тыва республика)
Манжур династия Айсин-Гёро ынчан ол күрүнелерни шуптузун Кыдаттың империязынче киирген. Моол аңгы күрүне кылдыр чүгле 1911 чылда Сиңхай хувискаалдың соонда тургустунган.
Богда хаанның үезинде Моол күрүне (1911—1924)
1911 чылда Кыдатка болган Синьхай хувискаал Цин империязын буурап дүжүрген. декабрь 1-де 1911 чылда Моолду Богда-хаан баштап эгелээн (VIII-ки Богда-Кэгээн). 1915 чылда Кяхтага болган хуралга Моолду Кыдаттың девискээри болур деп керээни чаргаш автономнуг эргени берген. 1919 чылда кыдат шериглер Моолду ээжелээш автономияны узуткап каан. 1921 чылда Р.Ф.Унгерн-Штернбергтиң дивизиязы моол шериглер-биле кыдат шериглерни Моолдуң найыслалындан Ургадан үндүр шөлүпкеннер. 1921 чылдың чайын РСФСР-ниң, Ыраккы Чөөн чүктүң болгаш "кызыл" (коммунизмге хамааржыр) моол шериглер каттыжып алгаш Р.Ф.Унгерниң шериглерин каш удаа тиилеп үнгеннер. Ооң соонда Ургага чаа чазак тургускаш Богда-Кегээнниң эргезин кызагдап каан. Богда-Кегээн 1924 чылда бурганнай бээрге Моолду Арат Республика кылдыр чарлаан. 1945 чылга дээр Моолду аңгы бот догунаан күрүне деп чүгле СССР санап турган.
Моол 21 аймакка үлежип турар, которые в свою очередь имеют в своем составе 329 сомонов[6]. Улан-Батор найысылал тускай эрге-чагырга кезек бооп турар. Моолдуң тургузуунче аймактар кирип турар:
| Майык:Административтиг деление Моолдуң аймактарга административтиг (Чурук карта) | ||
|
col2 =
| |
Моолдуң чурттакчылар саны 3,1 сая кижи болуп турар (ООН-нуң санаашкыны-биле алырга). АКШ санаашкыны-биле алырга 2,8 сая кижи болуп турар. Моолдуң чон тургузуу: 94,9% калгалар, 5% казахтар, 0,1% кыдаттар болгаш орустар. Моолда калга чондан өске аңгы-аңгы моол уктуг чоннар чурттап турар: дөрбеттер, торгуттар, мянгадтар, өөлеттер, захчиннер, урянхайлар, захчиннер дээш оон-даа өске.
Кыска төөгүзү
1578 чылда сарыг шажын күрүне чүдүлгезин деп хүлээттинген, ынчалза-даа хамнарже арат-чон барып турар (колдуунда чурттуң соңгу талазында). 1921 чылда хувискаал эгезинде 755 хүрээ болгаш 120 муң лама-башкылар турган (ынчан чурттакчы чоннуң саны 650 муң кижи турган). 1934 чылдың төнчүзүнде Моолга 843 улуг хүрээлер, 3000 биче хүрээлер болгаш 6000 өске хүрээ-хиитке хамаарышкан тудуг болгаш бажыңнар турган. Эр чоннуң 48% ламалар турган. 1930 чылдарда шупту сарыг шажынның өөредилге черлери хагдынган азы узуткаттынган турган, а оларның өнчү-хөреңгизин чаа күрүнеге хүлээдип берипкен. Колдуунда улуг хүрээлерни бузуп узуткаан (амгы үеге дээр 6 хире улуг хүрээ арткан). 18 хире муң лама-башкыларны адып боолаан (ол сан бичиилеттирген, шынында оон көвей). Мөрен хоорайның чоогунга 5 муң хире адып боолааткан лама башкыларның сөөк-даян тыпкан (ынчангы чурттакчы чоннуң 1% болуп турар).
Делегейниң ийи дугаар улуг дайынының соонда чүдүлгеге удур политика чымчаттынган. 1949 чылда Улаан-Баатар хоорайга Гандан хүрээзи ажыттынган, а 1970 чылда ооң иштинге сарыг шажынның өөредилге чери ажылын эгелээн. 1979 чылда болгаш 1982 чылдарда XIV-кү Чырыткылыг Далай-Лама башкы Моолче кээп чораан.1969 чылда Моол Арат Республика Азияның тайбың дээш ажыл чорудулгазының сарыг шажынның конференциязының кежүгүнү апарган. 1960 чылда конститутацияда чүдүлгеге хамаарыштыр хостуг шилилгезиниң доктаалы чүгле 80 чылдарның төнчүзүнде күүсеттинип эгелээн. Олдан эгелеп сарыг шажын, хамнаашкын болгаш ислам (казактар аразынга) хөгжүп эгелээн. 1990 чылдарның эгезинде христиан чүдүлгениң тарадыкчылары ажылын эгелээн (бахаистер, мунистер, мормоннар).
Амгы үениң статистиказы
Соңгу Моолда Буддийжи хүрээ-хиит Амарбаясгалант
Улгий хоорайда кол мечеть, Барыын Моол
Сухэ-Батор хоорайда Мормон хүрээниң чыылда бажыңы, соңгу Моол
Улан-Баторда Үш-Ыдыктың хүрээзи
| Шажын | 2002[7] | 2003[8] | 2004[9] | 2005[10] | 2006[11] | 2007[12] | 2008[13] | 2009[14] | 2010[15] |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Сарыг-шажын | 90 | 151 | 172 | 191 | 206 | 217 | 217 | 239 | 254 |
| Христиан шажын | 40 | 76 | 95 | 127 | 127 | 143 | 161 | 161 | 198 |
| Мусульман шажын | 1 | 4 | 4 | 5 | 5 | 24 | 44 | 44 | 44 |
| Тенгри | … | … | … | … | … | 2 | 5 | 5 | 7 |
| Бахаизм | 4 | 5 | 5 | 5 | 5 | 5 | 5 | 5 | 5 |
| Өскелер | … | 3 | 3 | … | 14 | … | … | 3 | 3 |
| Шуптузу | 150 хире | 239 | 279 | 328 | 357 | 391 | 432 | 457 | 511 |
2010 чылда Моолга кижи чизелээнинде 15 хардан өрү хамаатыларга чүдүлгеге хамаарылгазы дугайында айтырган[16]:
| чүдүлгеге хамаарылгазы | кижи саны (кижи) | хуузу % |
|---|---|---|
| буддизм | 1 009 357 | 53,0 |
| ислам | 57 702 | 3,0 |
| шаманизм | 55 174 | 2,9 |
| христианство | 41 117 | 2,1 |
| өске чүдүлгелер | 6 933 | 0,4 |
| атеизм | 735 283 | 38,6 |
| ШУПТУ | 1 905 969 | 100,0 |
Моолда Сарыг Шажын
Төвүттен келген сарыг шажын бүгү моол уктуг чоннарның база шупту түрк уктуг чоннарның аразындан чүгле тываларның шажыны кылдыр санаттынып турар. Сарыг шажынның чүдүкчү чону Моолда 83% болуп турар. Барык шупту аймактарда сарыг шажын колдаадып турар, а Баян-Өльгий аймакта ислам колдаадып турар. Моолда хамнаашкын колдуунда сарыг шажын-биле холбашкан болгаш хамнарга чүдүп чоруур кижилерниң санын билип алыры чөгенчиг.
Моолда ислам
Моолдуң Баян-Өльгий амайкта 88,7%, Кобду аймакта 11,5% болгаш каш муң Улаан-Баатор хоорайда чурттап чоруур казактар исламның суннит адырынга чүдүп чоруур. Ислам казактарның үндезин чүдүлгези болуп турар. Өске исламга чүдүп чоруур чоннарның саны каш чүстен ашпас болуп турар (узбектер, уйгурлар, татарлар болгаш оон-даа өске). Моолдуң соңгу-барыын талазында Увс аймакта биче-буурай 7 хире муң санныг хотоннарның эрги чүдүлгези ислам турган. Оларның төөгүзүн алырга 300 чыл бурунгаар Чөөн Түркестандан көжүрүп экелген чон болуп турар, а ол үе иштинде моол чоннар аразынга чурттааш моолчуп чүдүлгези база өскерилген. Хотоннар исламдан каш ёзулалдар арттырып алган. Амгы үеде хотоннар аразында исламчы кылдыр алдынар көрүштер көвүдеп турар.
Моолда христиан чүдүлге
Дж.Г.Мелтоннуң "Чүдүлгелер энциклопедиязы" деп номундан алырга 2010 чылда моол христианнарның саны 41,1% болуп турар. Pew Research Center деп шинчилелдер чери Моолда христианнар санын 60 муң кижи деп айтып турар. 2000 чылдан 2010 чылга чедир христиан чүдүлге саны дүрген көвүдеп турар чүдүлге деп санаттынып турган (чыл бүрүзүнде 6% өзүп турган). Колдуунда моол христианнар христианствонуң протестант адырынга хамааржып турар (34-40муң кижи). Католиктер саны 200 хире кижи. 9 хире муң кижи аңгы-аңгы христианствонуң адырынга хамааржып турар. 2007 чылдың статистиказы-биле чурт иштинге 250 бүрүткеттинмээн евангел хүрээлер ажылдап турган. Православ чүдүлгениң чону 1,4муң кижи болуп турар. Олар колдуунда Совет үениң соонда бот догунаан күрүнелерниң төлээлери болуп турар (Россия, Украина, Белоруссия болгаш оон-даа өске).
Моолдуң культуразы колдуунда үндезин көшкүн амыдырал болгаш сарыг шажын болуп турар, оон аңгыда сөөлгү үеде кыдат болгаш орус культуралар база салдарын киирип турар апарган.
Эртем-билиг
Эртем-билиг амгы Моолдуң иштики политиказының бир кол угланыышкыны болуп турар. 2003 чылда бижип номчуп билбес кижилер чурт иштинге 2% турган, ол колдуунда ырак черлерде көшкүн амыдыралдыг арат-чон турган. Көшкүн амыдыралдыг чоннуң ажы-төлүнге сезоннуг школа-интернаттар ажыткан соонда үжүк-билбес кижи саны барык-ла чок апарган. Школага бүгү хамаатыларга өөренири албан. Дээди өөредилге черлери Моолда база четчип турар. Эң улуг дээди өөредилге чери 1942 чылда ажыттынган Улаан-Баатор хоорайда Моолдуң Күрүне Университеди болуп турар.
Кадыкшыл хайгааралы
1990 чылдан тура Моолда кадыкшылга хамаарыштыр эки талазынче өскерлиишкиннер болуп турар. Чурттуң ырак черлеринге ам-даа экижидип немээри чугула. Өпеялар өлүмү - 4,3%. Ортумак херээжен чоннуң назыны 70 хире чыл, а эр кижиниң 65 чыл болуп турар. Ниити төрүттүнүп турар коэффициент - 1,87.
Моолда кадыкшыл хайгаарылының иштинче 17 тускай эмнелге черлери, 4 регионалдыг диагностика болгаш эмнелге центрлери, 9 кожуун эмнелгелери, 21 аймак эмнелгелери болгаш 323 суур эмнелге черлери кирип турар. Оон аңгыда 536 күрүнеге хамаарышпас хууда эмнелге черлери база ажылдап турар. 2002 чылда 33 273 кадыкшыл хайгааралынга ажылдап турган ажылдакчылар бүрүткеттинген, оларның аразында 6823 кижи эмчи болуп турар.
Спорт
Наадам (тыв.Наадым) Моолдуң 2 улуг күрүне байырлалдарының бирээзи болуп турар (өскези Цагаан Сар. тыв. Шагаа). Ол байырлал 7 айның 11-13-ке чедир болуп турар. Наадымның программазынче хүреш (моол.бөхийн барильдаан), ча адары (моол.сурийн харваа) болгаш аът чарыжы (моол.мөрийн уралдаан) кирип турар. Хүрешке шүүп үнген мөге азы 8 шыырактың аразынче кирген мөгелер шыырак шаңналдар-биле шаңнадыр. Сөөлгү 2017 чылдың Улуг Наадымынга шүүген мөгеге Моолда Тойота корпорациязының филиалы "Лэнд Крузер 200" деп маркалыг машинаны шаңнал кылдыр тывыскан.
Оон аңгыда моолдар бокска, хостуг хүрешке, дзюдога болгаш боо адар спортка тергиин болуп турар. Сөөлгү үеде бодибилдинг болгаш пауэрлифтинг сайзырап турар.
Моол спортсменнерниң база бир чедиишкин чедип турар спорду япон хүреш сумо болуп турар. Сөөлгү үеде барык тиилекчилер моолдар апарган. Эң дээди дивизионда 42 мөге хүрежип турар, а оларның аразында 12-зи моол мөгелер. Япон хүрештиң дээди адын сөөлгү үеде 2 моол ап турган, а 2010 чылда ёкудзуна Асашёру (Долгорсүрен Дагвадорж) чорупканының соонда "Дээди Тиилекчи" деп атты Хакухо (Даваажаргал Мунхбат) эдилээн.
Далай флоду
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
