From Wikipedia, the free encyclopedia
Атом (бурун-грек ἄτομος «чардынмас[1], кестинмес[2]») — бүдүмелдиң дыка бичии хемчээлдиг болгаш деңзилиг кезээ, химиктиг элементиниң химиктиг шынарларының эдилекчизи болуп чоруур эң хензиг кезээ[1][3].
Атомнар ядро болгаш электроннардан тургустунар. Атомнуң ядрозу протоннар болгаш нейтроннардан тургустунган. Ядрода нейтроннарның саны аңгы-аңгы боор: тиктен он-он чедир. Бир эвес электроннарның саны ядрода протоннар саны-биле деңнежи бээр болза, атом ниитизи-биле нейтралдыг болур. Ындыг экс боор болза, кадар азы казыыр октаглыг (зарядтыг) болур, ынчан ону ион деп адаар[1][3][4].
Ядрозу атомнуң деңзизиниң 99,9 ажыг хуузун тургузуп турар болгаш күштүг удур-дедир харылзаа-биле туттунган кадар октаглыг протоннардан болгаш октаг чок нейтроннардан тургустунган болур. Атомнарны ядрозунда протоннарның болгаш нейтроннарның саны-биле бөлүктеп турар: протоннарның Z саны Менделеевтиң химиктиг элементилерниң периодтуг системазында дугаарынга дүгжүп турар боор болгаш бир-ле химиктиг дүдүмелге хамаарылгазын көргүзүп турар боор, а нейтроннарның N саны ол-ла элементиниң тодаргай изотовунга хамаарылгазын көргүзер.
Материяның эң бичии чардынмас кезээ деп атом дугайында билиглерни бурунгу индий база бурунгу грек философтар илередип бижээннер. XVII болгаш XVIII чүс чылдарда химиктер ол бодалды экспериментилер дузазы-биле бадыткаан. Химиктиг методтар дузазы-биле кезек бүдүмелдерни улаштыр чарып болбазын көргүскеннер. Ынчалза-даа XIX чүс чылдың төнчүзүнде — XX чүс чылдың эгезинде физиктер субатомнуг кезектерни болгаш атомнуң тургузуглуун ажытканнар. Ынчан атом боду база кезектерлиг деп билдинген, ынчангаш бүдүмелдиң эң бичии чардынмас кезээ деп статузун чидирген.
Атом деп сөс эгеки утказында бодундан бичии кезектерге чардынмас кезекти илередип турган-даа болза, амгы үениң эртеминде ол бодундан бичии кезектерден тургустунган: электроннар, протоннар, нейтроннар.
Электрон атомнуң тугустунган кезектериниң эң чииги, казыыр октаглыг, эң бичии хемчээлдиг[5].
Протоннар кадар октаглыг болгаш электрондан 1836 катап аар деңзилиг. Нейтроннар электрилиг октаг чок болгаш электрондан 1839 катап аар деңзилиг[6].
При этом масса ядра меньше суммы масс составляющих его протонов и нейтронов из-за явления дефекта массы. Нейтроны и протоны имеют сравнимый размер, около 2,5⋅10−15 м, хотя размеры этих частиц определены плохо[7].
Элементерлиг кезектерниң стандарттыг моделинде нейтроннар-даа, протоннар-даа кварктардан тургустунган. Лептоннар-биле кварктар материяның кол тургустунган кезектери болуп турар. Кварктар бот-боттарының аразында глюоннар дамчып болуп турар күштүг ядролуг харылзаа-биле тутчуп турар[8][9].
Атомда электроннар ядрога чоокшуладыр тыртылып турар, электроннар аразында кулоннуң харылзаазы база бар боор. Ол-ла күштер электроннарны ядрону долгандыр потенциалдыг барьерге тудуп тура. Электрон ядронуң тыртыжын ажып эртер дээр болза, аңаа даштындан келген энергия негеттинер. Электрон ядрога чоок болган тудум, оон адырлып алырда аңаа хөй энергия херек.
Атомнуң деңзизин колдуу протоннарның болгаш нейтроннарның деңзизи тургузуп турар болганда, оларның түңүн деңзилиг сан деп адаар. Атомнуң деңзизин дальтоннар-биле (Да) илередир. Дальтонну углерод-12-ниң нейтралдыг атомунуң деңзизиниң 1⁄12 кезээ-биле тодарадыр. Атомнуң деңзизи деңзилиг санның дальтонга көвүдеткенинге дең болур[10].
Атомнар тодаргай ылгалып турар даштыкы кызыгаар чок болур. Ынчангаш оларның хемчээлин химиктиг харылзаа тудуп турар дөмей атомнарның ядроларының аразын хемчээп тодарадыр, ону ковалентилиг радиус дээр. Азы атомнуң бодунуң электроннуг картының эң доктаамал кезээниң хемчээли-биле тодарадыр, ону атомнуң радиузу деп адаар[11]. Атомнарны бөдүүн оптиктиг микроскоп таварыштыр көөрү болдунмас.
Атомнуң хензиин дараазында чижектер-биле бараалгадып болур. Кижиниң чажының дүгү углеродтуң атомундан бир сая катап чоон боор. Сугнуң бир дамдызында 2 секстиллион (2⋅1021) кислородтуң атомнары бар, ында водородтуң саны ийи катап хөй. 0,2 грамм бир карат алмаз 10 секстиллион углеродтуң атомнарында тургустунган болур. Бир эвес яблокту Черниң хемчээлинге чедир улгаттырыпкан болза, атомнарның хемчээли яблоктуң бодунуң хемчээли хире боор[12].
Харьковтуң физика-техниктиг институдунуң эртемденнери эртмениң төөгүзүнде атомнуң бир дугаар чуруктарын бараалгаткан. Ол чуруктарны электроннуг микроскоп ажыглап кылганнар[13].
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.