Цаган Сар

Цаган Сар яки Сагаалган (монг. Цагаан сар; бүр. Сагаан һара, Сагаалган; калм. Цаһан сар — «ак ай») — монгол халыкларының тантаналы бәйрәме, ай-кояш календаре буенча яз башы һәм Яңа ел. Будданың Яңа елын — Ак ай бәйрәмен — Сагаалган — ай календаре буенча беренче язгы айның кайчан җитүен билгелиләр. Гадәттә, ул гыйнвар соңыннан март урталарына кадәр дәвам итә. Салганның беренче көне бүрәтләр күп яшәгән Россия Федерациясе төбәкләрендә ял көне дип игълан ителә: Бурят Республикасында, Байкал аръягы краенда, шулай ук Иркутск өлкәсенең Усть-Ордон Бурят округында. Киләсе айда халык фестивальләре, музыка һәм гастрономик фестивалләр үтә.^[1]

Цаган Сар
Дәүләт	Монголия
Цаган Сар Викиҗыентыкта

Цаган Сар бәйрәме

Тарихы

Сагаалган байрамы монгол халыкларының дини традицияләренә барып кисешә, буддислар тарафыннан берничә мең еллап билгеләнә. Ул кеше һәм табигатьнең яңартылуы, фикерләрнең ачыклыгы һәм чисталыгы, һәм яхшы өметләр символы булып тора. «Ак ай» башта сөт продуктлары бәйрәме дип саналган һәм көз көне билгеләп үтелгән^[2] Ул табигатьне һәм кешене алмаштыру, фикерләрнең ачык һәм саф булуы, һәм изге өмет символы да булып тора. Байрамның исеме монгол сүзләреннән килеп чыккан: «Ак ай» элек сөт ризыклары байрамы дип исәпләнгән. Мал үрчи башлау, сөт ризыклары зураю белән бәйле, башка бәйрәмнәр көзгесен уза. Сагаалган — борынгы шаманлык элементлары белән будда йола бәйрәмнәренең берсе.^{[3][4][5][6][7][8]}

XIII гасырда Чыңгызханның ян — Юань династиясенең бөек ханы Хубилай Яңа елны бәйрәм итү вакытын астрологик календарь буенча кышкы айларга күчерә һәм бәйрәм көнен яңа елның башлангыч яңа ае көне дип билгели. Бәйрәм итү һәм үткәрү йолалары күчкенчеләр белән Монголиянан Рәсәйгә күчә, ләкин озак вакытлар рәсми рәвештә бәйрәм ителми. Шул ук вакытта кайбер төрки халыклар аны XX гасыр уртасына кадәр билгели. Сагаалган һәм аның Русиядә традицияләрен яңару узган гасырның 90 нчы елларында гына башлана. 1930 елларда ССРБ-да Сагаалган байрамы, башка дини байрамнар беррәттән, тыела. Шулай булуга карамастан, йолалар яшерен рәвештә җентекле үтәлгән һәм зур буыннан кече буынга тапшырыла килгән.^[9]

Йолалары

Сагаалган бәйрәм итү ике өлешкә бүленә: дини һәм көнкүреш. Яңа ел астына төнлә ай календаре буенча далаларда (монастырь-университетлар) илаһлар, тынычлык һәм иминлек, эшләрендә эшлекле, шулай ук мәрхүмнәр истәлегенә догалар уку хезмәтләре үтәлә.

Узып барган елның соңгы көнендә күп кенә будда гыйбадәтханәләрендә «дружба» дип аталган йола учагы токандыра. Ут авырулар, күңелсез хәлләр, бәла-казалар һәм усал ниятләр яна дип исәпләнә. Ак айны бәйрәм итер астына бүрәтләр өйен тазалый, киемнәрен яңарта, иске әйберләрдән котыла яки үткән белән хушлаша.^[10]

Сагаалган башлангыч язгы айдан башлана. Ул иртә иртүк, кояш чыгу белән башлана. Алдагы якын елларда Сагаалган 2024 елда −10 февральдә, 2025 елда — 29 гыйнварда, 2025 елда 17 февральдә башланачак.

Бу көнне бүрәтләр иртә сәгать 4-5 тирәсендә йокыдан тора. Ривәятләргә ярашлы, нәкъ таң белән, кояш чыгу белән, һәр йортка илаһлар — Балэн Лхам ана һәм йортта яшәүчеләрнең барысын да исәпли. Лхам уянган, киенгән һәм яңа көнне каршыларга әзер кешеләрне генә кертә. Шуңа күрә киләсе елда далансын калмас өчен иртә тору гадәти хәл. Уянгач, буддислар салават кыла, аллаларга хәер бирә һәм намаз тантанасына юллана. Салганның иртәгесен буддислар гыйбадәтханәлә «Ий морин» («Җил атлары») әләмнәрен изгеләндерү өчен элә. Җил тукымада матбугат доганы илаһка алып бара, дип исәпләнә. Ак айның 20 көнендә даннарда бәйрәм гыйбәдәте үткәрелә.^[11]

Сагаалган олуг туганнарны, беренчел чиратта ата-әсәләрне котлау кабул ителгән.

Хәзерге заманда Яңа ел көннәрендә атлар чабышы, көрәш буенча ярышлар, бурят уеннары оештырыла. Театрларда һәм кәмит залларында театрлаштырылган тамашалар һәм чыгышлар бара. Халык байрамында кирәк хор — бурят әйлән-бәйлән бейеуен башкаралар.

Бәйрәм ризыклары

Ит һәм тәм-том — Сагаалган бәйрәменә заманча сый

Аш-су өчен малны алдан суеп әзерлиләр, чөнки бәйрәм көннәрендә моны эшләү тыела. Сарык, сыер яки ат ите бешерәләр, дау әзерлиләр. Гадәттәгечә, Ак айда бәйрәм өстәлендә сөт ризыклары: каймак, эремчек, сыр, катык булырга тиеш. Шулай ук Яңа ел өстәлендә кан колбасасы, булэр, шарин һәм башка традицион бурят аш-суын күрергә мөмкин. Будда мәдәниятендә алкогольле эчемлекләр хупланмый, ә Ак айда аларны бөтенләй кулланмаска киңәш ителә.^[12][13]

Бурят Кыш бабае

Бурят Республикасында балаларны Яңа ел белән әкият фольклор персонажы Сагаан Убугун (Ак Карт) — кышның әкият символы котлый. Сагаан Убугун бурят теленнән тәрҗемә иткәндә «ак карт» дигәнне аңлата.^[14] Кыш бабайдан аермалы буларак, ул тылсымчы-бүләк таратучы түгел. Убугуну Сагаан турындагы мифлар монгол халыкларында Буддага кадәрге вакытта ук барлыкка килгән. Карт культы ике мең ел элек киң таралган булган. Легенда буенча Сагаан Убугун Будда илаһы булып тора һәм илаһи пантеонның үзәк урыннарының берсен биләп тора. Сагаан Убугун җирне һәм андагы барлык тереклекне яклый. Игелек, иминлек, бәхет, байлык, халык иминлеге өчен җаваплы. 2007 елда Бурятиянең туризм буенча республика комитеты рәисе Андрей Измайлов «Сагаан Убугун» проектын тәкъдим итә, Ак карт образы Бурятиянең уңай туристик имиджын формалаштыруда зур роль уйнарга тиеш, дип белдерә. Россиянең традицион Будда сангхасыннан Бурятиядә мәдәни һәм бәйрәм чараларында ак карт образын куллануга рәсми рөхсәт алынган.^[15]

Цаган Сар-Сагаалган көннәре

Яңа ай көннәре, Цаган Сар-Сагаалган алдыннан көннәр, 2000 елдан 2099 елга кадәр:

05.02.00	22.02.01	12.02.02	01.02.03	20.02.04	09.02.05	29.01.06	18.02.07	07.02.08	24.02.09
14.02.10	03.02.11	21.02.12	10.02.13	31.01.14	19.02.15	08.02.16	26.02.17	16.02.18	05.02.19
23.02.20	12.02.21	01.02.22	20.02.23	10.02.24	29.01.25	17.02.26	06.02.27	24.02.28	13.02.29
03.02.30	21.02.31	11.02.32	31.01.33	19.02.34	08.02.35	26.02.36	15.02.37	04.02.38	22.02.39
12.02.40	01.02.41	20.02.42	10.02.43	30.01.44	17.02.45	06.02.46	24.02.47	14.02.48	02.02.49
21.02.50	11.02.51	01.02.52	19.02.53	08.02.54	26.02.55	15.02.56	04.02.57	22.02.58	12.02.59
02.02.60	19.02.61	09.02.62	29.01.63	17.02.64	05.02.65	24.02.66	14.02.67	03.02.68	21.02.69
11.02.70	31.01.71	19.02.72	07.02.73	26.02.74	15.02.75	05.02.76	22.02.77	12.02.78	02.02.79
20.02.80	09.02.81	29.01.82	17.02.83	06.02.84	24.02.85	14.02.86	03.02.87	22.02.88	10.02.89
30.01.90	18.02.91	07.02.92	25.02.93	15.02.94	05.02.95	23.02.96	12.02.97	01.02.98	19.02.99

Искәрмәләр

1. Сагаалган:история и традиция праздника, Агинский национальный музей имени Р. Цыбакова (2024-01-07).
2. Tsagaan Sar the main celebration of the Mongols 2020 елның 8 июнь көнендә архивланган..
3. Tsagaan Sar, The Lunar New Year of Mongolia, Archived from the original on 2024-01-07, retrieved 2024-05-03CS1 maint: Unfit url (link)
4. Tsagaan Sar: The Mongolian Lunar New Year, Archived from the original on 2024-01-07, retrieved 2024-05-03CS1 maint: Unfit url (link)
5. Вслед за солнцем и луной: главные шаманские праздники, Archived from the original on 2024-01-07, retrieved 2024-05-03CS1 maint: Unfit url (link)
6. Как встречали Сагаалган наши предки и как следует готовиться к празднику 2024 елның 7 гыйнвар көнендә архивланган..
7. Nomads winter: Tsagaan sar — Mongolian Lunar New Year 2020 елның 9 июнь көнендә архивланган..
8. Carole Pegg. Mongolian Music, Dance, & Oral Narrative: Performing Diverse Identities. — University of Washington Press, 2001. — С. 129. — 376 с. — ISBN 978-0-295-98030-0.
9. Жанна Идымова. Сагаалган, Аригус.
10. Абаева Л. Л. История распространения буддизма в Бурятии // Буряты. М.: Наука, 2004. — ISBN 5-02-009856-6 — с. 411
11. Позднеев А. М. Очерки быта буддійскихъ монастырей и буддійскаго духовенства въ Монголии въ связи съ отношеніями сего послѣдняго къ народу. Санкт-Петербург, Типография Императорской Академии наук, 1887. — с. 277
12. Готовим праздничный стол к Сагаалану (2024-01-07).
13. Хушуур,боовы, саламат. Готовим праздничный стол к Сагаалгану.
14. Международный туристский проект «Сказочный Сагаалган в Бурятии-2019» стартует 3 февраля.
15. На 800 лет старше Деда Мороза: как Сагаан Убгэн появился в Бурятии.