Казакъстандагы өлкә From Wikipedia, the free encyclopedia
Кызылурда өлкәсе (каз. Қызылорда облысы, Qyzylorda oblysy) ― Казакъстанның көньягында урнашкан административ берәмлек (өлкә). 1936 елның 15 гыйнварында Көньяк Казакъстан (хәзерге Төркестан) өлкәсенең бер өлешеннән оештырылган. Административ үзәге һәм иң эре шәһәре ― Кызылурда (элекке Перовск яки Акмәчет) шәһәре. Үзәктә 212 мең кеше яши (2018). Кызылурда 1925 елда Казакъ АССР башкаласы булган, 1927 елда башкала Алматыга күчерелгән [2].
| Кызылурда өлкәсе | |
| каз. Қызылорда облысы | |
| Байрак | Илтамга |
 |  |
| Нигезләнү датасы | 15 гыйнвар 1938 |
|---|---|
 | |
| Рәсми исем | Кызылординская область |
| Дәүләт |
 Казакъстан СССР |
| Башкала | Кызылурда |
| Административ-территориаль берәмлек | Казакъстан |
| Сәгать поясы | UTC+06:00, Asia/Qyzylorda[d][1] һәм UTC+05:00 |
| Геомәгълүматлар | Data:Kazakhstan/Qyzylorda.map |
| Хөкүмәт башлыгы вазыйфасы | Akim of Kyzylorda region[d] һәм Äkim of Kyzylorda Region[d] |
| Хөкүмәт башлыгы | Кушербаев, Крымбек Елеуович[d] һәм Абдыкаликова, Гульшара Наушаевна[d] |
| Халык саны | 727 990 |
| Нәрсә белән чиктәш | Караганды өлкәсе, Актүбә өлкәсе һәм Төркестан өлкәсе |
| Бүләкләр |
 |
| Мәйдан | 226 019 км² |
| Почта индексы | 120000 |
| Рәсми веб-сайт | gov.kz/memleket/entities/kyzylorda(казакъ) |
 | |
| Номер тамгасы коды | N,11 |
 | |
 Кызылурда өлкәсе Викиҗыентыкта | |
1967 елда өлкә Ленин ордены белән бүләкләнгән[3].
Мәйданы 226 мең кв. км (республика территориясенең 8,3 % ы) тәшкил итә. Халык саны – 783 099 кеше, уртача халык тыгызлыгы – 1 кв. км. га 3,4 кеше (2018) [4]. Кызылурда өлкәсе – Арал диңгезеннән көнчыгышка таба, Сырдәрья елгасының түбән агымында һәм Туран түбәнлегендә урнашкан. Казакъстан Республикасының берничә өлкәсе, шул исәптән Төркестан өлкәсе белән көнчыгышта һәм көньяк–көнчыгышта, төньякта – Олытау өлкәсе белән, төньяк-көнбатышта Актүбә өлкәсе белән һәм көньяк-көнбатышта Каракалпакстан Республикасы белән, көньякта Үзбәкстанның Навои өлкәсе белән чиктәш. Җирләренең күләме буенча республикада 4нче урынны алып тора.
XIX гасырда Кызылурда өлкәсе территориясендә Кече Җүз кабиләләре: алшыннар (алимулы, байулы, жетыру), Урта Җүз кабиләләре: кыпшаклар (кулан-кыпшак), коңгыратлар (коктинулы, котенши), найманнар (баганалы) яшәгән[5].
Кызылурда өлкәсе Казакъстанның көньягында, Арал диңгезеннән көнчыгышка таба, Сырдәрья елгасының түбән агымында, Туран түбәнлеге (биеклеге 50-100 м) чикләрендә урнашкан. Климат кискен континенталь һәм бик коры, җәй көне эссе һәм коры, кыска һәм карлы кыш көне чагыштырмача җылы. Июльнең уртача температурасы төньяк-көнбатышта 25,9 °C, көньяк-көнчыгышта 28,2 °C, гыйнварда — 9,8 °C һәм — 3,5 °C. Төньяк-көнбатышта Арал диңгезе ярында явым-төшем күләме якынча 100 мм (Казакъстанда иң азы), көньяк-көнчыгышта Каратау итәгендә 175 мм га кадәр.
Кызылурда өлкәсенә Арал диңгезенең төньяк-көнчыгыш яртысы керә. Бердәнбер зур елга — нык бормалы үзәнле, күп кушылдыклы һәм ерымлы, мул сулы дельталы Сырдәрья елгасы, ул өлкәнең үзәк өлеше аша көньяк-көнчыгыштан төньяк-көнбатышка таба якынча 1 мең км юл уза. Елга ярлары буенда ташулардан саклану өчен дамбалар төзелгән; 1956 елда Сырдәрья елгасында Кызылурда буасы төзелә; 1958 елда басуларны сугару һәм көтүлекләрне сулы итү өчен Жанадәрья елгасының су юлы буенча елга сулары җибәрелә.
Җәй көне еш кына кибә торган тозлы күлләр күп (Жаксыкылыш, Камыслыбас, Арыс һ.б.), Купек һәм Терескен күлләрендә дәвалау сазы бар. Төньяк-көнчыгышта Кызылурда өлкәсенә Сарысу елгасының түбәнге өлеше керә.
Өлкә территориясенең зур өлеше бернинди дә диярлек үсемлекләр үсми торган комлыклар белән капланган. Комлыклар арасындагы түбәнлекләрдә үсемлекләрдән дөя сеңере, җузгун, актамыр очрый. Комлыклар ак саксаул, тамариск, терискен, биюргун, әрем белән ныгытылган. Сырдәрья елгасының тугайлары тозлы туфраклы, анда урман һәм куаклыкларда таллар, елга яры буйлап камыш үсә. Чүлдә ерткыч җәнлекләр (дала төлкесе-корсак, бүре һ. б.), тояклы хаваннар (сайгак), кимерүчеләр, кайбер кошлар, Сырдәрья дельтасында ондатра очрый.
Өлкә территориясендә 7 район, 1 өлкә буйсынуындагы шәһәр (Кызылурда), шулай ук 1 республика буйсынуындагы Байконур шәһәре урнашкан.
Кармакшы районы территориясе белән әйләндереп алынган Байконур шәһәре Кызылурда өлкәсе составына керми һәм республика буйсынуындагы шәһәр булып тора. Байконур территориясен Россия Федерациясе Казакъстаннан озак вакытлы арендага алган. Шәһәр территориясендә Россия законнары гамәлдә, Россия валютасы рубль кулланышта.
Россия Федерациясе арендалаган җирләрне кертмичә, өлкәнең гомуми территориясе (Казакъстан Республикасы Төбәк үсеше министрлыгының Җир ресурслары белән идарә итү комитеты мәгълүматлары буенча) 240 414 кв. км. тәшкил итә[6].
Тарихи сәбәпләр аркасында, Кызылурда өлкәсендәге русларның саны Казакъстанның барлык өлкәләре арасында иң азы, ә казакълар саны – иң зурысы. Байконур космодромы төзелгәнче, бу өлкә рус телендә сөйләшүче халыкның компакт яшәү урыны булмаган бердәнбер урын булган.
2021 елда өлкәдә 814 461 кеше яшәгән.
| 1989, кеше. | % | 1999 , кеше. | % | 2009 , кеше. | % | 2019,
кеше.[7] |
% | |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| барлыгы | 574464 | 100,00% | 596215 | 100,00% | 678794 | 100,00% | 794334 | 100,00% |
| Казакълар | 504126 | 87,76% | 561630 | 94,20% | 646645 | 95,26% | 764602 | 96,26% |
| Руслар | 37960 | 6,61% | 17155 | 2,88% | 16146 | 2,38% | 14628 | 1,84% |
| Кореялеләр | 12047 | 2,10% | 8982 | 1,51% | 8190 | 1,21% | 7428 | 0,94% |
| Төрекләр | 821 | 0,14% | 284 | 0,05% | 1473 | 0,22% | 1653 | 0,21% |
| Татарлар | 4538 | 0,79% | 2309 | 0,39% | 1789 | 0,26% | 1549 | 0,20% |
| Үзбәкләр | 1752 | 0,30% | 1051 | 0,18% | 1302 | 0,19% | 1540 | 0,19% |
| Чеченнар | 1475 | 0,26% | 742 | 0,12% | 814 | 0,12% | 796 | 0,10% |
| Украиннар | 3139 | 0,55% | 844 | 0,14% | 430 | 0,06% | 261 | 0,03% |
| Азәрбайҗаннар | 262 | 0,05% | 187 | 0,03% | 232 | 0,03% | 255 | 0,03% |
| Кыргызлар | 115 | 0,02% | 83 | 0,01% | 156 | 0,02% | 234 | 0,03% |
| Башкортлар | 524 | 0,09% | 204 | 0,03% | 191 | 0,03% | 168 | 0,02% |
| Уйгырлар | 91 | 0,02% | 121 | 0,02% | 136 | 0,02% | 156 | 0,02% |
| Алманнар | 1960 | 0,34% | 376 | 0,06% | 177 | 0,03% | 140 | 0,02% |
| Греклар | 819 | 0,14% | 207 | 0,03% | 137 | 0,02% | 122 | 0,02% |
| Молдаваннар | 522 | 0,09% | 189 | 0,03% | 136 | 0,02% | 91 | 0,01% |
| башкалар | 4313 | 0,75% | 1851 | 0,31% | 840 | 0,12% | 550 | 0,07% |
E004 Европа маршруты — Кызылкум чүле аша уза торган трасса, Кызылурда һәм Учкудук, Зәрәфшан, Газлы шәһәрләрен тоташтыра, алга таба — Төрекмәнстан аша Иранга чыга.
Өлкәдә Дощан нефть яткылыгы бар.
Шиели районында 2009 елның апрелендә Казакъстан-Кытай уртак компаниясе «Иркүл» уран яткылыгын эшкәртә башлый[8].
Арал районында зур күләмдә балык тоту һәм балык эшкәртү сәнәгате яңара, нефть һәм газ ятмаларын эзләү эшләре алып барыла[9][10].
2010 елның декабрендә көнбатыш Казакъстан ятмаларыннан газ ташып, республиканың көньягын үз табигый газы белән тәэмин итү өчен, шулай ук Казакъстаннан Кытайга газ экспортын тәэмин итү өчен билгеләнгән Бейнеу — Бозой — Шымкент газүткәргече төзелә башлаган. Газүткәргечнең озынлыгы 1,5 мең километрга якын, төзелешнең якынча бәясе - 3,6 миллиард доллар, хезмәт итү вакыты — 30 ел. Яңа газүткәргеч сафка бастырылгач, Кызылурда өлкәсе буенча газ бирү күләме биш тапкырга, Төркестан, Җамбыл һәм Алматы өлкәләре буенча 3-4 тапкырга арта. 2015 елның ноябрендә газүткәргеч срогыннан алда файдалануга тапшырылган[11].
2009 елдан өлкә территориясендә «Көнбатыш Европа — Көнбатыш Кытай» автобаны төзелеше бара. Юлның гомуми озынлыгы 8445 км тәшкил итә, шуларның 2787 км ы – Казакъстан территориясе буенча, шуның өчтән бере (811 км) Кызылурда өлкәсе буенча уза[12][13].
Энергетика өлкәсендә дүрт җылылык электр станциясе гамәлдә — Кызылурда ТЭЦ-6, Кызылурда ГТЭСы, Байконур ТЭЦы һәм Акшабулак ГТЭСы.
Азык-төлек сәнәгате өлкәсендә «Аралтоз», «Аралбалык» компанияләре эшли.
Өлкәдә 410 дәүләт мәдәният оешмасы һәм архивы эшли, шул исәптән 171 мәдәният йорты һәм клуб, 209 китапханә, 14 музей, 11 архив, Н. Бекежанов исемендәге өлкә казакъ академия музыка-драма театры, өлкә филармониясе, халык иҗатын үстерү буенча өлкә үзәге, тарих һәм мәдәният һәйкәлләрен саклау буенча дәүләт учреждениесе, шәһәр мәдәният һәм ял паркы[14]. 2018 елда Коркыт ата мирасы ЮНЕСКОның матди булмаган мәдәни мирасы исемлегенә һәм дөнья шедеврлары исемлегенә кертелә [14].
.jpg)
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
