Водьлар

Водьләр (үзатамасы vaďďalaizõd) — РФнең төньяк-көнбатышында (Ленинград өлкәсе Кингисепп районы) яшәүче балтика буе-фин халкы. Водьләрнең гомуми саны 73 кеше генә калган (2002, халык исәбен алу) — ↓ 68 (2010, бәяләмә). Нигездә, рус телендә аралашалар, водь теле юкка чыгу чигенә җиткән^[2]. Дин тотучы водьлар — православие динендә.

Водьлар
Үз аталышы	vaďďalaizõd
гомуми сан	64 (2010)[1]
яшәү җире	РФ, Ленинград өлкәсе Кингисепп районы Эстония Эстония
Теле	водь теле, рус теле
Дине	Православие
Бүтән халыкка керүе	фин-угыр халыклары
Кардәш халыклары:	эстоннар, финнар, кареллар, вепслар
Водьлар Викиҗыентыкта

Тарих

Водьләр — РФ төньяк-көнбатышының автохтон халкы. Археология мәгълүматларына караганда, төньяк эстон кабиләләренә якын кардәш булган кабиләләрдән б. э. 1енче мең елына оешканнар. Көнбатышта Нарва елгасыннан көнчыгышта Нева елгасына кадәр, төньякта Фин култыгыннан көньякта Луга һәм Плюсса елгаларының өске агымына кадәр булган җирләрдә таралып яшәгәннәр. Рус елъязмаларында 1069 елдан, чит ил чыганакларында (папалар Александр III һәм Григорий IX буллаларында) XII гасырдан Ватланд, Ватландия иле телгә алына. Ижора платосында урнашкан Көнчыгыш Ватландия (Водь җире) XII гасырдан Новгород республикасы вассаллыгында, XV гасырда христианлаша, бераздан көчле ассимиляциягә дучар була. XX гасыр урталарына кадәр водь теленең көнчыгыш диалектында сөйләшкән кешеләр Копорье янындагы Иципино авылында очрыйлар. Көньяк Ватландия турында мәгълүматлар юк. Водьләрнең саны сугышлар һәм күпләп (күбесенчә мәҗбүри) миграциягә китү сәбәпле кыскарып бара. XV гасыр уртасында Орден рыцарьләре тарафыннан Бауска шәһәре тирәсеннән (хәзерге Латвия) куып алып кителгән водьләр XIX гасыр урталарына кадәр кревинглар исеме астында сакланганнар. XVII гасыр азагында Водь җире Швеция кул астына күчкәч, водьләрнең күпчелеге рус җирләренә күченә. XX гасыр урталарына кадәр водьләрнең Ленинград өлкәсе Кингисепп районында урнашкан авыллары гына саклана. Өч төркемгә берләшеп (4-6 авыл янәшә) яшәгәннәр: «болын» водьләре (Луга елгасының түбән агымы), «үзән» водьләре (Бабинское, Глубокое, Копанское күлләре) һәм «югары» водьләр (Котлы бистәсе тирәсе). XIX гасыр уртасында водьләрнең саны 5 148 кеше булган; 1917 елгы авыл хуҗалыгы исәбен алу мәгълүматлары буенча 1 мең кеше; 1926 елгы халык исәбен алу буенча — 705 кеше.

Водь, күрше фин-угыр һәм ижора авыллары картасы. 1848–2007

Халык саны үзгәрү

Хуҗалык итү

Водьләрнең хуҗалык итү мәдәнияте РФ төньяк-көнбатышы халыкларыныкы белән охшаш. Төп кәсепләре — игенчелек, терлекчелек, күлләрдә һәм диңгездә балык тоту, урманчылык. XIX гасырда эш эзләп читкә китү дә булган.

Азык-төлек

Төп ризыклары — арыш икмәге, арпа боткасы, соңрак бәрәңге, тазә һәм кипкән балык. Шәһәр тәэсирендә XIX гасырда чәй һәм тәмәке кулланганнар.

Торак

Авылларда 30-60 хуҗалык булган. Тораклары көнчыгыш славян тибында булган, бер яки ике бура өй (рихи) һәм өйалдыннан торган. Йорт интерьеры шулай ук көнбатыш рус тибында: мичне, мич авызын ишеккә каратып, ишек янында ук салганнар, өстәл һәм кызыл почмак (юмалнурка) ишектән керү юлына капма-каршы почмакка куелган. Хуҗалар яшәгән йорт хуҗалык корылмалары белән П шәкелендәге ишегалды аша тоташкан була. Келәтне (ратис) һәм мунчаны (саун) аерым салганнар. Арыш көлтәсен киптергечләр- ригалар уртак файдаланылган.

Кием

Ир-ат киеме рус киеменә охшаш. Хатын-кыз киеме XIX гасыр урталарына кадәр үзенчәлеген саклаган: яшь кызлар ак төстәге (амы), хатын-кызлар зәңгәр төстәге (рукка) киндердән суккан изүе ябулы җиңсез озын күлмәк кигән, өстеннән алъяпкыч бәйләгән. Бизәкле бәйләнгән путалар йөрткәннәр, кияүдәге хатын-кызга тимер аеллы каеш пута (пуута) тагу мәҗбүри булган. Кияүгә чыкмаган кызлар бәйрәмнәрдә чәч толымнарын беркетеп торучы махсус ярымйомры баш киеме (пяясиэ) кигән. Кияүгә чыккан кызларның чәч толымын кискәннәр (кызның әнисе чәч толымын кияү кеше кулына биргән, киселгән толымны гомер буе саклаганнар, чәч хуҗасы үлгәч, табутына бергә салганнар), баш киеме дә формасын үзгәртә, ак төстәге конуссыман башлык (пайкас) була. Беренче баласы тугач, хатын-кызның баш киеменең төсе кызылга үзгәрә (пяясиэ). Бизәнү әйберләре көнбатыш һәм көнчыгыш тәэсирендә күп төрле була: урак формасындагы күкрәкчә, муенсалар, колак һәм чигә алкалары. Баш киемнәре, күкрәкчәләр сәйлән белән чигелә, аккургашлар, тәңкәләр, кыңгыраучыклар асып бизәлә. Өлкән яшьтәге хатын-кызлар ак төстәге гади күлмәк (уммико) кигән, башларын һәм җилкәләрен киң ак җәймә (ыгалина) белән каплаган. XIX гасыр уртасыннан рус хатын-кызлары кебек киенә башлыйлар.

Гаилә гореф-гадәтләре

Водьләрнең гербы.

XX гасыр башына кадәр зур патриархаль гаиләләр яши. XX гасыр урталарына кадәр борынгы гаилә гореф-гадәтләре саклана: бала табучы хатынны мунчага яткыру, яучылаганда тәмәке тарту, зираттан тыш җирләү, баш очына кабер ташы кую, кеше вафат булгач, елау-сыктау һ.б. Святки, Элҗен көне һ. б. бәйрәмнәр корбан чалып үткәрелгән. XX гасыр азакларына кадәр «хуҗалар»-«ияләр»гә ышану яшәгән.

Авыз иҗаты

Водьләрнең фольклоры язып алынган хәлдә сакланган: әкиятләр, әйтемнәр, табышмаклар, үтенечләр, җырлар, сыктаулар һ. б. Туй җырлары, эпик җырлар, лирик җырлар, бию җырлары, хоровод җырлары, такмаклар яшәп килгән. Җырлар ялгыз да, күмәк тә башкарылган. Музыка уен коралларыннан канныль (кантеле), волынка (ракконилли), аэрофоннар, XX гасыр башыннан гармун кулланылган.

Чыганаклар

1. Большая российская энциклопедия. В 35 томах. Том 5 (Ве-Во). М.: НИ БРЭ, 2006. ISBN 978-5-85270-334-6

Әдәбият

1. Рябинин Е. А. Финно-угорские племена в составе Древней Руси. СПб, 1997.
2. Шлыгина Н. В., Тынурист И. В. Прибалтийско-финские народы России. М., 2003.

Сылтамалар

• Конькова О. И. Водь.История води. 2017 елның 9 сентябрь көнендә архивланган. Коренные малочисленные народы Ленинградской области
• Vod. ethnologue.com.
• Водский язык 2011 елның 14 июнь көнендә архивланган. на сайте «Водь. Водский язык и культура»
• VAĐĐA TODAY, is an open project run as a NGO aimed to popularize Votes' culture among the Internet community.

Искәрмәләр

1. Бөтенрусия халык санын алу, 2010

   https://wikidata.org/wiki/Track:Q787182
2. Vod. ethnologue.com.