From Wikipedia, the free encyclopedia
Яушевлар — татар кенәз морзалар нәселе, Арча кенәзләренең бер тармагы.
Нәселнең башлыгы булып, Казан алынганчы ук, Рус хезмәтендә булган Явуш кенәзе санала[1]. Княз Явуш Казанны (1552) саклауда катнашкан һәм шәһәр читендә Казан гаскәрләренең хәрәкәтләре белән җитәкчелек иткән Кенәз Япанчиның көрәштәше буларак телгә алына[2].
XVII гасырда Идел буеның зур җир биләүчеләренә әверелгән Яушевларның артуы татар тарихчылары тарафыннан татарларның рус дәүләтенә интеграцияләнүенең патша сәясәте үрнәге буларак, элеккеге Казан ханлыгы җирләрендә үзенчәлекле наместниклык вәкаләтләре бирү юлы белән татар дәүләтенә интеграцияләнүенә китерелә[3]. 1582 елда Иван Грозный Багиш Яушев кенәзенә Иж елгасы ярлары буенда җир бирә (киләчәктә Ижау шәһәре барлыкка килә). Йомышлы Казан морзасы Семеней Багишев улы Яушев кенәзе патша Михаил Федоровичның грамотасы белән 1628 елның 7 июнендә кенәз титулы белән бүләкләнә: «за службы деда ево, князь Яушеву, и дяди ево, за князь Иванаеву, и за отца ево, князь Багишеву, и за ево, Семенееву, службу… как был пожалован отец ево князь Багиш».
1713 елда Яушевларның күп кенә йортлары православие динен кабул итмәгән өчен патшага күчерелә, ә алар үзләре Казан губернасы Арча өязе Кашар авылы буенча җан окладына салына. 1733 елда булачак Ижау территориясен Котлымөхәммәт Мәмәш улы Тәфкилевка саталар.
Яушевларның бер өлеше соңрак дворян статусын торгыза.
Богдан Яушев 1762 елда Уфа өязенең (1781 елдан Бәләбәй өязе) Араслановка авылына күченә һәм 1780 еллар ахырында, Уфа дворян депутатлар җыены билгеләмәсе буенча, изге ата-бабалардан килеп чыгуын раслаган буларак, җан окладыннан төшереп калдырылырга тиеш була.
1844 елның 18 февралендәге, 1854 елның 28 сентябрендәге, 1862 елның 23 гыйнварындагы, 1864 елның 2 июнендәге һәм 1873 елның 21 мартындагы Хөкүмәт сенаты билгеләмәләре белән кенәз Яушевлар нәселендәге 12 гаилә борынгы дворян титулында, шәҗәрә китабының VI өлешенә кертелеп һәм татар кенәзләре дип аталырга хокуклы булып, расланалар.
Яушевлар нәселеннән булган башка гаиләләр бюрократик мәсьәләләр аркасында дворян катламында торгызылмаган[4].
Яушевлар нәселенең бер тармагы вәкилләре XIX гасырда беренче гильдия сәүдәгәрләре династиясен төзи[5][6].
Династиягә нигез салучы — Россия һәм Урта Азия арасында сәүдә операцияләрендә баеп, Троицк шәһәрендә урнашкан Гайсә Йосып улы Яушев (1790—1870)[5].
Яушевлар фирмасына (XIX гасыр ахырында — «Абдулвәли Әхмәтҗан улы Яушев абыйлары белән фирмасы астында сәүдә йорты», 1906 елдан соң — «Бертуган Яушевларның Сәүдә йорты») Троицк, Чиләбе[7][8], Куштанай һәм Ташкәнтта сәүдә пассажлары, сабын кайнату һәм күн заводлары[9], мамык һәм чәй плантацияләре, пар тегермәннәре һәм алтын эзләү предприятиеләре караган.
Сәүдәгәр Яушевлар меценатлар һәм Ислам җәмәгать эшлеклеләре буларак билгеле була: мәчет һәм уку йортлары (шул исәптән Троицкидагы «Мөхәммәдия» мәдрәсәсе) төзелешен финанслыйлар, Бөтенроссия мөселман съездлары эшендә катнашалар, җәдидләр хәрәкәте әгъзалары булалар.
Яушевлар фирмасы башлыклары:
Бөек Октябрь инкыйлабыннан соң сәүдәгәр Яушевларның милке национализацияләнә, күп кенә гаилә вәкилләре Япониягә, АКШка һәм Көнбатыш Аурупага күчә. Соңыннан аларның кайберләре Совет Россиясенә әйләнеп кайта.
Яушевлар гаиләсенең бер тармагы вәкилләре XIX гасырның икенче яртысында — XX гасыр башында Петропавел мөселман дини җәмгыяте лидерлары була. Габделбәри Яушев 1852 елдан 2 нче (Тауасты) мәчетнең имамы була, 1858 елның 8 февралендә ул Тубыл губернасы буенча өлкән ахун исеме белән раслана. Соңрак ул Эрбет ярминкәсе мәчетенең попечителе һәм имамы була. 1888 елда аның урынын улы Габделваһап ала. Бөек Октябрь инкыйлабыннан соң Габделваһап Яушев Петропавелда кала һәм Совет властеның беренче елларында шәһәрнең мөселман җәмгыятен җитәкләүне дәвам итә[11][12].
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.